فرهنگ امروز/ احمد ابوالفتحی: اسناد به‌جا مانده از دوران قاجار، نسبت به ادوار پیش از آن بسیار چشم‌گیر هستند، اما به‌دلیل ضعف تاریخی ما در زمینه حفظ و انتشار آرشیو، در مقایسه با میزان سندی که در آن دوران طولانی از تاریخ ایران تولید شده است، این تعداد سند محدود به نظر می‌رسد و همین محدود هم تاکنون به‌طور کامل و انتقادی منتشر نشده است. از این رو، اهتمام پژوهشگران حوزه تاریخ به انتشار اسناد آن دوران از لوازم اولیه اعتلای دانش و اندیشه تاریخی در ایران به نظر می‌رسد. انتشار کتاب‌هایی نظیر «نامه‌ها و مکاتبات میرزا علی‌اصغرخان اتابک با مظفرالدین شاه» که به تازگی و به اهتمام سعاد پیرا و علیرضا نیک‌نژاد از سوی انتشارات تاریخ ایران منتشر شده است، اتفاقات مسرت‌بخشی است که باید مورد تشویق قرار بگیرد تا پرتکرار شود. درباره این کتاب و داده‌های تاریخی ارائه شده در آن، با علیرضا نیک‌نژاد یکی از مصححان کتاب گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌توانید بخوانید. در آینده‌ای نزدیک، در گفت‌وگو با سعاد پیرا به‌طور مشخص‌تر به فرازونشیب‌های زندگی اتابک هم خواهیم پرداخت.
کتاب مکاتبات و نامه‌های میرزا علی‌اصغر خان اتابک برآمده از آلبومی است که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی نگهداری می‌شود. درباره روند احصای این آلبوم و اینکه چه شد که شما به آن پرداختید برای ما بگوئید.
من به دلیل اشتغال در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اسناد بیوتات سلطنتی و کاخ گلستان سروکار دارم. در یکی از مرورهایی که بر این اسناد داشتم متوجه شدم که آلبومی از آلبوم‌های مرتبط با بیوتات سلطنتی که به‌گمانم آلبوم شماره 150 بود، به مکاتبات و نامه‌های امین‌السلطان مربوط می‌شود. این موضوع از این منظر برای من جالب شد و تصمیم گرفتم این آلبوم را تصحیح کنم تا به همراه خانم سعاد پیرا آن را منتشر کنیم که اطلاعات ما درباره امین‌السلطان اندک است و آن‌گونه که باید و شاید، حق مطلب درباره او ادا نشده است. او را بیشتر به عنوان یک شخصیت منفی و وطن‌فروش و روسوفیل و آنگلوفیل تلقی کرده‌اند اما این اتهامات چندان مستند بر اسناد منتشر شده نیست. دلیل اینکه ما به این مکاتبات پرداختیم این بود که امیدوار بودیم از دل این مکاتبات، از لحاظ محتوایی و داده‌های تاریخی، دست پژوهشگران برای ارائه تصویری دقیق‌تر از امین‌السلطان باز شود.
چرا تاکنون به این نامه‌ها توجه کافی نشده بوده؟
اصولا اسناد بیوتات سلطنتی هنوز به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته‌اند. البته آقای سیدعلی آل‌داوود هم مکاتباتی از میرزا تقی‌خان امیرکبیر را تصحیح و منتشر کرده‌اند. قصد من هم این است که یکی دیگر از آلبوم‌های مربوط به این اسناد را هم تصحیح و منتشر کنم.
آلبوم امین‌السطان و به‌تبعِ آن، نامه‌هایی که در کتاب شما گردآوری شده است، چه جنس داده‌های تاریخی را در اختیار پژوهشگران و مخاطبان قرار می‌دهد؟
از دل این آلبوم مباحث و دلالت‌های بسیاری را می‌توان برداشت کرد. ما در دوران قاجار سه صدراعظم داشته‌ایم که از خاندان‌های دیوانی یا دیوان‌سالاران و خانواده‌های حکومتگر نبوده‌اند. اولین این صدراعظم‌ها میرزا آقاسی است، دومین صدراعظم از این نوع میرزا تقی خان فراهانی امیرکبیر بوده است و سومین آن‌ها میرزا علی اصغر خان اتابک امین‌السلطان بوده است. دیگر صدراعظم‌های دوران قاجار یا سابقه دیوانی داشته‌اند و از خانواده‌های دیوانی برآمده‌اند و پدرشان یا جدشان از بزرگان دربار بوده است. کسانی مثل قائم‌مقام و مستوفی‌الممالک و میرزا آقاخان نوری، یا اینکه مانند میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی پله پله مشق‌های دیوانی و اداری را انجام داده‌اند و بالا آمده‌اند تا به مرحله صدارت رسیده‌اند.
آنچه از نامه‌های امین‌السلطان مشخص است این است که او سواد آنچنانی نداشته و بنابراین تربیت دیوانی قابل توجهی را طی نکرده بوده است. منظورم از سواد حوزه تحصیلی‌ای است که در گذشته وجود داشته و همه اهل دیوان عربی‌دان بوده‌اند و ادیب محسوب می‌شده‌اند و بر منطق و معانی و بیان و گلستان و دیوان سنائی مسلط بوده‌اند. این موارد را نمی‌توان از نامه‌های امین‌السلطان برداشت کرد و مشخص است که او تسلطی بر این منابع رایج در تحصیلات دیوانی نداشته است. این مورد درباره میرزا تقی‌خان فراهانی امیرکبیر هم مصداق دارد. از دیگر مواردی که در مکاتبات امین‌السلطان می‌شود مشاهده کرد این است که در دورانی که او به امر صدارت مشغول بوده است و نامه‌ها در آن دوران نوشته شده‌اند، ایران از لحاظ اقتصادی رو به نابودی و در آستانه ورشکستگی است. بخش اعظم این نامه‌ها به درخواست وام از انگلستان و روسیه اختصاص دارد. چیزی که مشخص است این است که میرزا علی‌اصغر خان با سیاست خاص خودش در حال خریدن وقت بوده است و در نامه‌ها پشت سر هم مشاهده می‌کنیم که او به شاه وعده درست شدن اوضاع را می‌دهد. این مورد خریدن وقت تحلیل محتوایی بنده از مکاتبات امین‌السلطان است. به عنوان نمونه مشاهده می‌کنیم که در یک مکاتبه ایشان به شاه نوشته است که من امروز کسالت دارم و نمی‌توان به حضور شرفیاب شوم. بهانه هم مثلا این است که امروز گنه گنه خورده‌ام یا امروز زالو انداخته‌ام و بهانه‌های دیگری از این دست و مشخص است که این‌ها بهانه‌هایی برای دوری از شاه برای کمتر پاسخ داده به اوست. گفتم که از نامه‌ها مشخص است که امین‌السلطان مشق علمی چندانی نداشته است. این موضوع باعث شده است که نامه‌های او عمق چندانی نداشته باشند. درست است که امین‌السلطان در دربار بزرگ شده است و پدرش میرزا ابراهیم خان ابتدا آبدارچی‌باشی دربار بوده است و بعدتر در دربار ترقی می‌کند و بالا می‌آید و پسرش که میرزا علی‌اصغر خان باشد هم جای او را می‌گیرد ولی این درباری بودن او به ارتقای کیفیت دانش او منجر نشده است.
گفتید که آلبوم‌های دیگری از مجموعه آلبوم‌های بیوتات سلطنتی کاخ گلستان را هم در دست تصحیح دارید تا به صورت کتاب منتشرشان کنید. می‌توانید کمی درباره این آثار در دست پژوهش توضیح دهید؟
در حال حاضر به همراه خانم پیرا آلبومی از مکاتبات و نامه‌های میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه را آماده انتشار کرده‌ایم و این اثر در حال حاضر در آستانه انتشار است. آقاخان نوری هم در تاریخ ایران شخصیت ویژه‌ای محسوب می‌شود که انواع اتهامات به او نسبت داده شده است. از انگلوفیل تا وطن فروش و کسی که با سفارت‌خانه‌ها سَر و سِرّی داشته است و... این کتاب هم در آینده‌ای نزدیک آماده و منتشر می‌شود.
مکاتباتی که در کتاب مربوط به میرزا آقاخان منتشر خواهد شد چه داده‌های تاریخی جدیدی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد و در مقایسه با مکاتبات امین‌السلطان این نامه‌ها چه خصوصیاتی دارند؟
از لحاظ زمانی، دوران میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان با زمان میرزا آقاخان نوری متفاوت است. در آن دوره حوادثی که رخ می‌دهد وضعیت متفاوتی را به وجود می‌آورد. زمانه زمانه ناصرالدین شاه است و پس از امیرکبیر. وضعیت اقتصادی در شرایط بهتری است و میزان اقتدار شاه هم با زمان مظفرالدین شاه که اتابک در آن دوران صدراعظمی می‌کرده است متفاوت است. این تفاوت‌ها را در محتوا و سبک نامه‌ها هم می‌توان مشاهده کرد که امیدوارم بعدتر، پس از انتشار کتاب، بتوانیم در مورد آن به تفصیل صحبت کنیم. در مورد میرزا آقاخان در بیوتات سلطنتی دو آلبوم وجود دارد. میرزا آقا خان هفت سال، از محرم 1268 تا محرم 1275 صدراعظم ناصرالدین شاه بوده و این دوران طولانی باعث شده است از او مکاتبات بیشتری باقی بماند. خیلی از مواردی که در مورد او گفته می‌شود جای تردید و تشکیک دارد. مثلا این موضوع که گفته می‌شود او مخالف امیرکبیر بوده است صحت ندارد. امیرکبیر به او لقب اعتمادالدوله داده است و امیرکبیر این لقب را در قبال سرکوب شورش فوج قهرمانی تبریز که در مقابل خانه امیر تحصن کرده بوده‌اند و قصد کشتن او را داشته‌اند به میرزا آقاخان داده است. میرزا آقاخان در آن قائله فوج نوری را به مقابل خانه امیر می‌برد و امیرکبیر را نجات می‌دهد. بعد از آن علاوه بر اینکه لقب اعتمادالدوله را می‌گیرد نایب صدارت هم می‌شود. در مکاتبات میرزا آقاخان نوری به ویژه درباره روابط ایران با کشورهای اروپایی مطالب جالب توجهی یافته می‌شود. بر خلاف آنچه که امثال خان ملک ساسانی و محمود محمود می‌گویند، این دوره از لحاظ نوع ارتباط میان ایران با کشورهای اروپائی دوره درخشانی محسوب می‌شود و این مکاتبات و نامه‌ها سندی بر این تفاوت است که امیدوارم به‌زودی منتشر شود و مورد توجه پژوهشگران قرار بگیرد.
امیدوارم پس از انتشار نامه‌ها فرصتی فراهم شود تا به تفصیل به این مباحث بپردازیم.
ایبنا