فرهنگ امروز/ احسان زیورعالم
روز گذشته وزارت ارشاد نسبت به انتشار هزینه‌های دو جشنواره «۳۸ فجر» و «۲۲ دوره تئاتر مقاومت» اقدام می‌کند. هرچند به نظر می‌رسد انتشار این هزینه‌ها در راستای شفاف‌سازی در وزارت ارشاد باشد اما گمان نگارنده آن است که انتشار جدول مذکور بیشتر محصول افزایش درخواست‌ها و مطالبه جمعی بوده است؛ چرا که از برگزاری جشنواره فجر بیش از ۹ ماه گذشته و دولت در اما و اگرهای برگزاری دوره ۳۹ فجر با چالش‌های اساسی مواجه است؛ از تعطیلی‌های مکرر و ادامه‌دار ناشی از کرونا در جهان تئاتر ایران گرفته تا تعطیلی تماشاخانه‌های به‌اصطلاح خصوصی.
با این حال جدول انتشاریافته توسط اداره کل هنرهای نمایشی و فراتر از آن معاونت هنری حاوی اطلاعات جالبی است که بررسی ریاضی آنها می‌تواند چشم‌انداز تازه‌ای به کارکرد مالی فجر داشته باشد. برخلاف گزارش سال ۱۳۹۷ که سرشار از گنگی و ردیف‌های خالی بود، این‌بار اما با جدولی منبسط‌تر روبروییم. هرچند همانند تمام شفافیت‌های نیمه‌کاره معاونت هنری، جزییات حذف شده است. برای مثال اگر آمده است که کمک‌هزینه در بخش مسابقه فجر رقمی برابر با ۵۸۵میلیون تومان بوده اما مشخص نیست هر یک از ۲۲ گروه شرکت‌کننده چه میزان دریافتی داشته‌اند. نبود چنین جزییاتی به ما اجازه نمی‌دهد ملاکی برای پرداخت‌ها داشته باشیم. اینکه آیا نمایش‌ها براساس متر و معیار مشخصی از کمک‌هزینه‌های تولید بهره‌مند شده‌اند؟ یا آنکه نمایشی که پیش‌تر با حمایت اداره کل هنرهای نمایشی تولید شده است، نسبت به آثار فاقد حمایت کمک‌هزینه برابر یا بیشتری گرفته است یا طبق یک عدالت، کمتر مورد حمایت قرار گرفته است؟ ما از پاسخ به این پرسش‌ها مبراییم چون نمی‌توان داده‌های لازم را از جدول کسب کنیم اما نکات مهم دیگری قابل استخراج است.
طبق رقم نهایی جدول برای تئاتر فجر سی‌وهشتم مبلغی برابر با ۶ میلیارد و ۵۶ میلیون تومان هزینه شده است که تقریبا ۲۰ درصد بیشتر از بودجه تولید تئاتر در سال ۱۳۹۸ را شامل می‌شود. طبق این ارقام می‌شود بودجه تئاتر فجر را به پنج دسته تقسیم کرد: «داوری»، «کمک‌هزینه گروه‌ها»، «جوایز»، «اداری» و «هزینه برگزاری». طبق داده‌های موجود، اداره کل هنرهای نمایشی برای داوری آثار فجر رقمی برابر با ۲۱۴ میلیون و ۸۵۰ هزار تومان هزینه کرده است. این رقم برای ۳۴ نفر هزینه شده که یعنی هر داور به‌طور متوسط در فجر ۶ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان هزینه داشته است. هر چند در پاره‌ای موارد با افزایش دستمزد داوران روبروییم اما در این بخش در نهایت یک ثبات دستمزدی وجود دارد. در دوره‌های گذشته هزینه داوری ۴ درصد از بودجه فجر را به خود اختصاص داده است اما در این دوره ۳.۵ درصد کاهش نشان می‌دهد.
در ظاهر مهم‌ترین رقم برای جامعه هنری، رقم کمک‌هزینه است و اساسا رقم‌های جانبی چندان دیده نمی‌شود. طبق جدول منتشرشده، یک میلیارد و ۱۸۴ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان سهم تولید نمایش‌ها بوده. نمایش‌ها در چند بخش صحنه‌ای، خیابانی، گونه‌های دیگر و به‌علاوه فجر روی صحنه رفته‌اند که تعدادشان برابر با ۶۴ گروه است. به‌عبارتی به هر گروه به‌طور متوسط رقمی برابر با ۱۸ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان اختصاص یافته که با احتساب هر نمایش، دو اجرا می‌توان گفت فجر برای تولید هر اجرا رقم ۹ میلیون و ۲۵۰ هزار تومان هزینه کرده است که رقم قابل‌توجهی است. این در حالی است که برای تولید یک نمایش در تئاتر شهر برای ۳۰ شب با احتساب کمک‌هزینه ۳۰ میلیون تومانی، هر اجرا یک میلیون تومان حمایت دریافت می‌کند. به زبان ساده‌تر، هر تک‌اجرای حاضر در فجر ۱۳۹۸ برابر با هزینه تولید ۹ اجرا در همان سال است. سهم هزینه تولید نمایش‌ها ۱۹.۵۵درصد از کل بودجه تئاتر فجر است. این نکته را هم باید خاطرنشان کرد که مشخص نیست با کناره‌گیری تعداد قابل‌توجهی از گروه‌ها، آیا بودجه فجر به نمایش‌های باقیمانده اختصاص یافته یا آنکه کمک‌هزینه گروه‌های انصرافی به هیچ عنوان هزینه نشده است.
بخش سوم هزینه‌های فجر جوایز است؛ جایی که لبخندها و اشک‌ها را رقم می‌زند. عددی که برای جوایز فجر در نظر گرفته شده برابر با ۳۳۱ میلیون تومان برای ۶۴ نفر است. شاید در وهله نخست این خبر از بی‌عدالتی در توزیع جوایز بخش‌های سینما و تئاتر دهد؛جایی که پروژه‌های رانتی سینمایی برای بازیگران و عواملش جوایز آب‌ونان‌دارتری دارد اما برای تئاتر وضعیت بغرنج است. با این حال، به‌ازای هر نفر برنده، رقمی برابر با ۵ میلیون و ۱۷۱ هزار هزینه شده است. کافی است این رقم را با جشنواره‌های موسیقی یا سینما و حتی تجسمی مقایسه کنید. فارغ از اینها، جوایز تنها ۵.۴ درصد بودجه تئاتر فجر را به خود اختصاص داده است و در کمال ناباوری باید گفت، سهم هنرمندان از بودجه فجر در مجموع کمی بیش از ۲۵ درصد است.
در واقع بیشترین هزینه‌های فجر در امور اداری صرف می‌شود. در مدیریت فجر و بخش دبیرخانه‌ای رقم ۹۳۹ میلیون و ۷۳۸ هزار تومان برای کارآفرینی ۳۹۳ نفر هزینه شده است. به عبارتی به ازای هر یک نفر رقمی برابر با ۲ میلیون و۳۹۳ هزار تومان هزینه شده است. حالا برای درک فاجعه هزینه‌کرد در بخش انسانی کافی است این‌گونه حساب کنیم، تولید یک نمایش در فجر برابر با دستمزد ۴ نفر است. بدون‌شک یک نمایش با تعدادی بیشتر از ۴ نفر در جشنواره حاضر می‌شود. با احتساب یک کارگردان، دو بازیگر و یک نویسنده، می‌توان دید چه تعداد جای خالی وجود دارد. حال هزینه دستمزدهای اداری فجر برابر با تولید ۹۸ نمایش است. به زبان ساده آنکه نیروهای دبیرخانه‌ای و ستادی فجر از تولیدکنندگان نمایش‌ها بیشتر منتفع شده‌اند. با این حال سهم ستاد فجر از بودجه ۱۵.۵درصد است.
عمق فاجعه هزینه‌های فجر اینجا بیشتر روشن می‌شود؛ جایی که مشاهده می‌کنیم ۴میلیارد و ۳۱ میلیون تومان صرف هزینه‌های جانبی فجر شده است؛ هزینه‌هایی چون اسکان، چاپ، تبلیغات و به عبارت ساده‌تر مواردی که به سادگی قابل حذف بوده‌اند. برای مثال در شرایطی که می‌شد بخش بین‌الملل را حذف کرد ۵۲ غیرایرانی پولی برابر با ۴۵۲ میلیون تومان روی دست فجر هزینه گذاشته‌اند؛ به‌عبارت ساده‌تر هر نفر ۸میلیون و ۶۰۰ هزار تومان. تنها یک میلیون کمتر از تولید یک اجرا و دقیق‌تر آنکه با پول هزینه‌شده می‌شد ۴۹ اجرای دیگر تولید کرد. مهم‌تر آنکه بخش بین‌الملل بدون مستندات، کماکان برای جامعه هنری هیچ دستاوردی به همراه نداشته است. هزینه ۴ نمایش حاضر در فجر برابر با ۲۹۲ میلیون تومان بوده است که میانگین هر اجرا برابر با ۷۳ میلیون است. هر اجرای خارجی ۴ برابر اجرای ایرانی پول به دست آورده است و این منهای هزینه ۴۵۲ میلیون تومانی است. رقم دیگری که برای گروه‌های خارجی هزینه شده است، ۲۴۰ میلیون تومان در حوزه گمرکی بوده است تا در مجموع برای خارجی‌ها ۹۸۶ میلیون و ۲۵۶ هزار تومان هزینه شود. ۱۶.۲۸درصد بودجه برای غیرایرانی‌ها که در برابر ۲۵ درصد ایرانی‌ها یک عدد فاجعه به حساب می‌آید. چهار گروه که از لحاظ کیفی نمی‌توان آنها را هم‌تراز اجراهای داخلی دانست.
مهم‌تر آنکه رقم هزینه‌های جانبی با رقم بودجه تولید نمایش‌ها در سال ۹۸ چندان تفاوتی ندارد. یعنی می‌شد با حذف کامل هزینه‌های جانبی فجر، یک سال دیگر تئاتر ایران را منتفع کرد. بخشی که ۶۶.۴۵ درصد بودجه فجر را درست در خود بلعیده است. پیش‌تر درباره کوچک شدن فجر به کرات گفته بودم. بیشتر هزینه‌های صورت‌گرفته ناشی از بزرگی بی‌حدوحصر و خارج از توان تئاتر ایران است. با کوچک کردن فجر و خارج کردن از سیستم بروکراتیک بی‌خاصیتش می‌شود بودجه تئاتر فجر را در خود تئاتر هزینه کرد. شاید در این روزگار عسرت که تماشاخانه‌ها یکی‌یکی بسته می‌شوند و هنرمندان سنگ به شکم می‌بندند، بیشتر دریابیم در فجر چگونه بیت‌المال را اسراف کرده‌ایم.
روزنامه اعتماد