فرهنگ امروز/ زینب صدوقی
به مناسبت صدسالگی تاسیس رشته روابط بین‌الملل، موسسه مطالعات و تحقیقات ابرار معاصر تهران، کتابی با عنوان «روابط بین‌الملل در ایران، از تکثر روایت‌ها تا ضرورت تفکر پارادایمیک» را منتشر کرده است که با توجه به اهمیت این رشته دانشگاهی، به ویژه با توجه به اهمیت مدیریت تعاملات بین‌المللی در عصر جهانی شدن، اثری ارزشمند و درخور توجه است. تدریس مسائل بین‌المللی در دانشگاه‌های سراسر جهان و در قالب رشته تخصصی روابط بین‌الملل، به‌طور جدی به سال‌های پس از جنگ جهانی اول باز می‌گردد. ویرانی‌های به‌جامانده از جنگ و مساله چگونگی مدیریت روابط کشورها با یکدیگر به منظور جلوگیری از وقوع بحرانی مشابه، بررسی علمی این موضوع را چه به صورت نظری و چه عملی اجتناب‌ناپذیر کرد. در ایران هم به تدریج با تاسیس مدرسه علوم سیاسی و سپس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، مطالعات بین‌المللی به صورت پراکنده و در قالب رشته علوم سیاسی مورد توجه قرار گرفت و تنها پس از انقلاب اسلامی ایران (1357) بود که تدریس روابط بین‌الملل به صورت رشته‌ای مستقل در برخی دانشگاه‌ها آغاز شد. کتاب روابط بین‌الملل در ایران مجموعه‌ای است از مقالات اساتید برجسته و پژوهشگران روابط بین‌الملل که از این حیث اثری شایان توجه است؛ چراکه بررسی انتقادی و آسیب‌شناسانه این رشته از نگاه دست‌اندرکاران آموزش و پژوهش این رشته مطالعاتی، به شکل موثرتری می‌تواند نقاط قوت و ضعف را برای سیاستگذاران و برنامه‌ریزان روشن کند. این کتاب در دو بخش بازاندیشی و طرح ایده در روابط بین‌الملل و همچنین آموزش و پژوهش در روابط بین‌الملل در ایران به رشته تحریر درآمده است. در بخش اول مقالاتی در خصوص تاریخ صدساله روابط بین‌الملل در ایران و جهان به چشم می‌خورد که از منظر توجه به مسائل روز جهانی و طرح پرسش‌هایی در خصوص این موضوعات، تاکید بر رویکردی عملی در پرداختن به موضوعات بین‌المللی فراتر از نگاه هنجاری، توجه به مشکلات این رشته و اتخاذ نگاه آسیب‌شناسانه و در پیش گرفتن نگاهی جدید در حل مسائل پیش‌رو، شایان توجه است. در این فصل در ادامه مقالات پیشین که عمدتا ماهیتی تاریخی داشتند، در دو مقاله با اذعان به اینکه اکثر مطالعات بر پایه تئوری‌های جریان غالب روابط بین‌الملل و نگاهی غربی انجام شده‌اند؛ در تحلیل مسائل پیش روی کشورهای منطقه بر اتخاذ رویکردی متناسب با شرایط هریک از کشورها و واقعیت‌های منطقه تاکید شده است. هر چند این مقالات از منظر تلاش برای اثبات ناکارایی نظریات موجود منطقه‌ای و تاکید بر ارایه نظریه‌ای متناسب با واقعیات قابل تامل هستند، ولی این سوال را به ذهن متبادر می‌کند که آیا سعی بر اثبات نارسایی نظرات غالب روابط بین‌الملل در راستای هدف کتاب مذکور قرار می‌گیرد یا خیر؟ آیا کتاب قصد دارد نظریه‌ای جایگزین ارایه دهد؟ یا صرفا از جهت غربی بودن منابع موجود رشته روابط بین‌الملل این بحث گشوده شده است. به هر حال سیر مقالات خواننده را با نوعی سردرگمی مواجه می‌کند و به نظر می‌رسد بهتر است چینش عناوین مقالات و توجیه خوانندگان در ضرورت پرداختن به مقالات مرتبط با مباحث منطقه‌ای و به ویژه نظریه امنیت منطقه‌ای باری بوزان به صورت شفاف‌تری صورت گیرد. در فصل دوم با عنوان آموزش و پژوهش در روابط بین‌الملل در ایران، مقالاتی بسیار کاربردی به رشته تحریر درآمده است. در بخش آموزش به ویژه اشاره به تدریس مسائل و موضوعات جدید بین‌المللی نظیر حقوق بشر شایسته تقدیر است. البته به منظور مطالعه جامع‌تر، توجه به سایر موضوعات نظیر صلح، محیط زیست و غیره نیز ضروری به نظر می‌رسد. در بخش آموزش رشته روابط بین‌الملل انتظار می‌رفت بررسی همه‌جانبه‌تری از برنامه درسی رسمی و غیررسمی این رشته در اختیار مخاطب قرار می‌گرفت. بنابراین با توجه به هدف کتاب، نگاهی آسیب‌شناسانه به تحلیل محتوای سرفصل‌های مصوب این رشته توصیه می‌شود و اینکه با توجه به اهداف کلی و واقعیت‌های موجود در ایران، آیا این سرفصل‌ها جوابگوی نیازهای موجود کشور هست یا خیر؟ همچنین فراتر از برنامه درسی مصوب برای این رشته تخصصی، توجه به برنامه‌های آموزشی جانبی و روش تدریس اساتید به منظور مطالعه انتقادی روندهای آموزشی روابط بین‌الملل ضروری به نظر می‌رسد. بدیهی است مصاحبه و کسب نظر اساتید و دانشجویان این رشته در فهم نیازها و روندهای موجود آموزشی بسیار راهگشاست. در بخش پژوهش نیز مقالات ارزشمندی در موضوعات مرتبط با این رشته به چشم می‌خورد. 6 مقاله از بین مقالات به موضوع اندیشکده‌ها در ایران اختصاص یافته که هرچند موضوعی بسیار با اهمیت است، ولی به‌رغم اذعان مولف بر اهمیت موضوع، اختصاص سه مقاله به موضوع امریکاپژوهی و نادیده گرفتن موضوعاتی نظیر اروپاپژوهی که از اهمیت بالایی برای ایران نیز برخوردار است، خواننده را با چرایی و ابهام مواجه می‌کند. هرچند تلاش مولف بر اختصاص مقاله‌ای در کتاب به آسیب‌شناسی اندیشکده‌ها در ایران از حیث اتخاذ نگاهی جامع به کاستی‌ها و معضلات پژوهش روابط بین‌الملل در ایران و همچنین آینده‌پژوهی روابط بین‌الملل، بسیار قابل توجه است. به‌طور کلی کتاب مذکور از حیث توجه به وضعیت رشته روابط بین‌الملل در ایران کتابی ارزشمند تلقی می‌شود. صرفا به منظور پژوهش‌های تکمیلی و آسیب‌شناسی همه‌جانبه، تحلیل محتوای برنامه‌های درسی رسمی و غیررسمی این رشته توصیه می‌شود. ضمنا صورت‌بندی فصول و مقاله‌ها ذیل عناوین متمایز آموزش روابط بین‌الملل، پژوهش روابط بین‌الملل و سیاستگذاری و ارایه پیشنهاد، به منظور رفع مشکلات و نقاط ضعف این رشته مطالعاتی، ضمن انسجام‌بخشی بیشتر به مطالب، خط سیر مشخصی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد.
روزنامه اعتماد