فرهنگ امروز/ تینا جلالی
اگرچه مقوله پخش آنلاین فیلم و راه‌اندازی آن در دنیا (نتفلیکس و آمازون و...) به سال‌ها قبل برمی‌گردد اما در ایران استفاده از چنین روشی، جدید و تجربه تازه‌ای به شمار می‌رود و به همین دلیل است که از بدو راه‌اندازی آن (نوروز امسال) انتقادات زیادی به چگونگی کارکرد آن وارد شده است. البته که مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مشکل اکران آنلاین سرقت فیلم‌هاست یعنی به طرفه‌العینی که فیلم‌ها روی خروجی این سامانه‌ها قرار می‌گیرند به صورت غیرقابل تصوری پخش غیرمجاز دارند و بین مخاطبان در فضای مجازی دست به دست می‌شود که مهم‌ترین دلیل چنین ضعفی عدم حق نشر یا حق تکثیر و نسخه‌برداری در سینمای ایران است.
اما این روزها چگونگی راه‌اندازی پلتفرم‌ها سویه خطرآفرین دیگری هم پیدا کرده و آن ایجاد انحصار و محدودیت بین دو سرویس و شرکت فیلیمو و نماوا با دایره افرادی خاص است. یعنی از ابتدای سال جاری؛ جریان پخش آنلاین فیلم‌ها فقط با این دو سامانه میان تماشاگران شناخته می‌شود این در حالی است که درگاه‌های اکران آنلاین دیگری همچون تیوا، فیلمگردی، فیلم نت، هاشور (پخش فیلم مستند) تماشاخونه و لنز هم برای فیلم‌ها راه‌اندازی شده ولی کمتر مخاطبی با نام آنها آشناست.
شنیده‌های ما از یک منبع موثق و رسمی حاکی از این است که این دو شرکت به واسطه قدرت مالی بالایی که دارند، فیلم‌ها را زودتر از دیگر سامانه‌ها می‌خرند، یا قیمت سریال‌ها را آنچنان بالا می‌برند که سرویس‌های دیگر نتواند وارد حوزه پخش سریال نمایش خانگی شود. همچنین صاحبان این پلتفرم‌ها می‌دانند که متقاضیان اکران آنلاین چاره‌ای جز مراجعه به آنها ندارند به روش‌های گوناگون قدرت‌نمایی متوسل می‌شوند و همین موجب نارضایتی سینماگران شده است.
ما در گزارش پیش رو به مشکلات این حوزه نمایشی چه در بخش قاچاق و چه زمینه‌های بروز انحصار پرداختیم تا هم ماجرا را بیشتر بشکافیم و هم راهکاری بر این مشکلات ارایه داده باشیم که حاصل آن پیش روی شماست.
مشکلات سینماگران با این دو سامانه چیست؟
حبیب اسماعیلی، تهیه‌کننده سینما آغاز به کار این سامانه‌ها را برای سینمای ایران مبارک ارزیابی می‌کند و در ابتدای صحبتش می‌گوید:« نه تنها هیچ مخالفتی با فعالیت شبکه‌های آنلاین نمایشی ندارم که معتقدم ما نمی‌توانیم جلوی تکنولوژی را بگیریم کما اینکه چنین شکل نمایشی از سال‌ها قبل در تمام دنیا باب بوده ولی متاسفانه در ایران افتتاح این شبکه با تعطیلی سینماها و شیوع بیماری کرونا همراه بود که این ضرب‌الاجل باعث شد بدون برنامه‌ریزی از پیش تعیین شده این شبکه‌ها آغاز به کار کنند و همین خود اشکالاتی را به وجود آورد.»
با این حال اسماعیلی راه‌اندازی چنین فضایی را به خودی خود کمک بزرگی به بعضی فیلم‌ها می‌داند که یا اصلا فرصت نمایش برای‌شان فراهم نمی‌شد (به فرض باز بودن سینماها) یا اگر در سینماها نمایش داده می‌شدند فروش قابل توجهی نداشتند. ضمن اینکه از نظر او چنین اکرانی برای آن دست از مخاطبانی که با سینما رفتن رابطه خوبی نداشتند هم بسیار مناسب است.
این تهیه‌کننده در ادامه صحبتش به آسیب‌شناسی این حوزه پخش فیلم می‌پردازد و در پاسخ به این سوال ما که آیا عرضه گسترده فیلم‌ها در دو پلتفرم خاص و قدرت‌نمایی دو سامانه نمایشی که بیشتر شکل و شمایل انحصاری به خود می‌گیرد مناسب است،می‌گوید:«با اینکه تاکنون به عنوان تهیه‌کننده با این دو پلتفرم کار نکرده‌ام اما از اکثر دوستان فیلمساز شنیده‌ام که از چند جنبه با این دو سامانه به مشکل برخورده‌اند؛ اول اینکه میزان فروش فیلم‌ها از جانب این سامانه‌ها شفاف اعلام نمی‌شود و اصلا معلوم نیست محاسبات آنها چگونه و بر چه مبنایی است؟ و میزان عضویت در آنها چگونه است؟ نکته اساسی و کلیدی دیگر مساله قاچاق فیلم‌هاست که در فاصله کمی از نمایش آنلاین به صورت گسترده و غیرقانونی به دست مخاطب می‌رسد. وقتی مالی را به شخصی یا سازمانی امانت می‌دهند باید به هر نحوی که شده آن سازمان یا شخص از مال مراقبت و محافظت کند.»
این مساله مثل این است که ما خانه و اموال‌مان را در اختیار شخصی قرار دهیم و بابتش پول هزینه هم کنیم تا از آنها مراقبت کند اما او بی‌توجهی کرده و تمام اموال و خانه توسط دزد به سرقت برده شود که در این صورت اصلا برای چه بابت نگهداری سرمایه‌مان هزینه کردیم. به گفته مدیرعامل رسانه فیلمسازان وقتی سیستم آنلاین راه‌اندازی می‌شود باید به امنیت آن توجه شود:«همان زمان که پخش فیلم به صورت دی‌وی‌دی یا سی‌دی در اختیار مردم قرار می‌گرفت با اینکه بازار قاچاق فیلم بسیار گرم بود اما سینماگران و مسوولان مربوطه با عاملان قاچاق فیلم‌ها به شدت برخورد کردند اما الان وضعیت کاملا فرق کرده و فیلم‌ها به محض نمایش روی پلتفرم‌ها به صورت عمده در فضای مجازی یا شبکه‌های ماهواره‌ای قاچاق می‌شود و این در درازمدت بسیار آسیب زننده است. سال‌ها قبل وقتی فیلمی در سینماها اکران می‌شد بعضی از صاحبان فیلم‌ها چون فیلم‌شان فروش آنچنانی نمی‌کرد در فاصله کمی محصول‌شان را به شبکه نمایش خانگی عرضه می‌کردند و این شبهه بین مردم به وجود آمده بود که به سینما نروند و فیلم را در شبکه نمایش خانگی ببینند. در حال حاضر بحث قاچاق فیلم هم حالتی را به وجود آورده که مخاطب با خود می‌گوید وقتی فیلم‌ها به فاصله کمی از اکران آنلاین قاچاق می‌شود چرا 20 هزار تومان خرج کنیم، صبر کنیم آخر شب فیلم قاچاق شده را از شبکه‌های ماهواره‌ای یا فضای مجازی ببینیم که به نظر من راه بسیار اشتباهی است.»
فیلم‌ها پیش فروش شوند
اسماعیلی با بیان اینکه اگر فیلم‌ها به شبکه‌های پخش آنلاین فروخته شود دیگر سرنوشت آنها برای سینماگران به مساله‌ای حاد تبدیل نمی‌شود، پیشنهاد می‌دهد:«جدی گرفتن بحث پیش فروش فیلم‌ها در سامانه‌های وی‌اودی بسیار کمک‌کننده است، درست مثل سابق که شبکه نمایش خانگی فیلم را از صاحبان آثار می‌خرید و این باعث می‌شد هم برای فیلم تبلیغ کند، هم از آن محافظت کند و هم به بهترین نحو به مخاطب عرضه کند و یک چنین محافظتی باعث می‌شد، نزدیک به یک میلیون نسخه فیلم‌ها در شبکه نمایش خانگی به فروش برسد. میلیاردها تومان هزینه راه‌اندازی این سامانه‌ها شده آیا نباید صاحبان این سرویس‌ها رسم امانتداری صاحبان فیلم را به جا بیاورند؟
انحصار فساد می‌آورد
او در بخش دیگری از صحبت خود بار دیگر راه‌اندازی سیستم نمایشی آنلاین را مناسب و ضروری برای سینمای ایران می‌داند و می‌گوید:«اگرچه سینما رفتن برای بعضی خانواده‌ها تفریح و سرگرمی است ولی پس‌فردا روزی که سینماها باز شود؛ سینماهای آنلاین راه خود را می‌تواند ادامه دهد به شرطی که رسم امانتداری در این درگاه‌ها محفوظ بماند.» این تهیه‌کننده سینما با بیان اینکه خودتان ملاحظه کنید که در این شرایط هیچ فیلم پرفروشی رغبت نمایش در سینمای آنلاین را نداشته به این نکته اشاره می‌کند که قطعا قبل از توسعه چنین شبکه‌ای باید جلوی خسارت وارده به سرمایه‌گذاران گرفته شود.
او در بخش دیگری از صحبت خود به بحث انحصار در شبکه‌های نمایشی می‌پردازد و می‌گوید:«با انحصار در هر زمینه‌ای مخالفم از مطبوعات گرفته تا سینماداری و پخش فیلم و... انحصار فساد به وجود می‌آورد اصلا در دنیا کمپین‌هایی وجود دارد برای مقابله با انحصار تا با این پدیده شوم برخورد کنند.» اسماعیلی به نکته جالبی اشاره می‌کند و آن اینکه تا وقتی سالن‌های سینماها باز بود، بحث‌های زیادی راجع به انحصار و چگونگی نمایش فیلم‌ها مطرح بود حالا که از مشکلات این حوزه خبری نیست، بحث انحصار به شبکه نمایش خانگی کشیده شده:«به عقیده من همه این موضوع از آنجایی ناشی می‌شود که ما کشوری هستیم با آدم‌های طمعکار که به حد وسط قانع نیستیم. همه چیز را برای خودمان می‌خواهیم. بارها و بارها از بعضی‌ها شنیده‌ام که می‌گفتند، سینمای ایران نیاز به پخش‌کننده‌های متعدد ندارد و فقط دو پخش‌کننده برای فیلم‌ها کافی است خب چنین نظری از یک نگاه عقب افتاده و دگم ناشی می‌شود وگرنه وقتی رقابت سالم باشد هر کسی به اندازه توانایی و استعداد خود کار می‌کند و نباید جلوی توانایی آدم‌ها را گرفت. اینکه پله‌ها و پل‌ها را خراب کنیم تا دیگران نتوانند کار کنند به نظر من روش خودخواهانه‌ای است و من بروز این نگاه‌های انحصارگرایانه را به گردن دولت می‌اندازم که جلوی آدم‌های انحصارطلب را نمی‌گیرد و با آنها برخورد لازم نمی‌کند وگرنه در چنین شرایطی چرا نباید چندین پلتفرم همزمان با هم توان رقابت داشته باشند و انحصار و قدرت تنها برای دو پلتفرم نماوا و فیلیمو وجود داشته باشد. اگر فرصت کار به یک اندازه برای همه باشد این هم سلامت کار را تضمین می‌کند و هم رونق بیشتری به کسب‌وکار می‌دهد و هم باعث رقابت در کار می‌شود.» از نظر او سرمایه‌گذارهایی که در این شرایط سرمایه خود را وسط می‌گذارند و فیلم‌ها را در سینما آنلاین اکران می‌کنند نباید مظلوم واقع شوند و باید از آنها حمایت شود ولی اگر وضعیت به سمتی برود که از یک سو قاچاق فیلم و از سوی دیگر انحصار در این شبکه‌ها بیداد کند دیگر تهیه‌کننده‌ها و سرمایه‌گذارها رغبت نمی‌کنند فیلم‌شان در این سامانه و به این شکل به حراج گذاشته شود و با خود فکر می‌کند اگر روی ملک یا خرید طلا سرمایه‌گذاری می‌کردند بیشتر به نفع‌شان بود و بازگشت مالی بیشتری هم برای‌شان داشت تا اینکه روی فیلمی هزینه کنند که در فاصله دو ساعت تمام سرمایه به حراج می‌رود. بیاییم با ایجاد فضای سالم در کار مملکت را به سمت دلالی و روزمرّگی سوق ندهیم و کاری نکنیم همه چیز با ملاک پول ارزیابی شود بلکه دیدگاه هنرمندانه هم در کشور باید وجود داشته باشد.
پاسخ وزیر به سوالی درباره عدم قانون
کپی‌رایت در کشورمان چه بود؟
وقتی نظر مرتضی شایسته، دبیر شورای صنفی نمایش را در این باره جویا شدیم او مهم‌ترین دلیل این ناهنجاری در پخش فیلم‌های آنلاین را عدم قانون کپی‌رایت در ایران می‌داند و می‌گوید:«از آنجایی که مفهوم کپی‌رایت برای هنرمندان در ایران تعریف نشده و قانونی در این باره نداریم هر تلاشی هم کنیم، نمی‌توانیم جلوی چنین مشکلی را بگیریم.» او می‌گوید:«سال‌ها قبل که مسوول اتحادیه تهیه‌کنندگان بودم به همراه انوشیروان نعیم و محمدحسین فرحبخش و نیروی انتظامی بزرگ با قاچاقچیان برخورد جدی کردیم همان زمان که تولیدات سینما به صورت دی‌وی‌دی یا سی‌دی به مردم عرضه می‌شد. هر بار موفق می‌شدیم باندهای زیادی را معدوم کنیم اما به محض اینکه چند روز می‌گذشت باز شبکه‌های سرقت فیلم مثل قارچ رشد می‌کردند. اما در حال حاضر موضوع سرقت فیلم‌ها بسیار حادتر از سال‌های قبل است و فیلم‌ها بعد از پخش آنلاین به صورت گسترده در شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی پخش می‌شوند. هر کاری هم در این مورد صورت بگیرد و هر تلاشی هم کنیم مادامی که عضو کنوانسیون جهانی نباشیم، تلاش‌های‌مان جواب نمی‌دهد.» شایسته در پاسخ به این سوال که چرا تلاشی برای رعایت و احترام حق مولف در ایران نمی‌شود به جلسه رسمی اشاره می‌کند که او از یکی از وزاری دولت همین پرسش را مطرح کرده:«پاسخ وزیر محترم به من این بود که فعلا به صلاح کشورمان نیست. باور کنید من هنوز هم متوجه نمی‌شوم چرا به صلاح کشورمان نیست؟ فکر می‌کنم به احتمال زیاد چون باید هزینه کپی‌رایت‌ها را بپردازیم به صلاح کشورمان نباشد وگرنه چه دلیلی غیر از این می‌تواند داشته باشد؟» این تهیه‌کننده با بیان اینکه اگر قانون کپی‌رایت برای کشورمان هزینه دارد باید آن را متقبل شویم، می‌گوید:«نباید که اموال تهیه‌کنندگان را به حراج گذاشت. چنین رفتاری با آثار هنری مثل این می‌ماند که داد بزنیم و بگوییم ایهاالناس بیاید اموال‌مان را ببرید.»
شایسته در خلال گفت‌وگو به خاطره سفر خارج از کشورش اشاره می‌کند: «سال‌های دور در یکی از کشورهای خارجی شخصی مرا شناخت و به من گفت: «آقای شایسته دی‌وی‌دی(قاچاق) فیلم‌های شما را از ما خوب می‌خرند لطفا تولیدتان را بیشتر کنید. از این همه بی‌شرمی متعجب شده بودم.»
در شهرستان‌ها قاچاق بیداد می‌کند
او گفت:«این تنها یک نمونه از قاچاق فیلم در خارج از کشور است. در شهرستان‌های ایران سرقت و قاچاق محصولات هنری بیداد می‌کند. می‌دانم در شهرهای اردبیل، شیراز، تبریز و مشهد فقط یک نسخه دی‌وی‌دی آن هم برای نمونه سفارش می‌دهند وقتی یک نسخه از فیلمی در شهرهای پرجمعیت سفارش می‌دهند این چه معنی جز سرقت و تکثیر آن می‌تواند داشته باشد؟ شایسته می‌گوید:«از مشکل قاچاق که بگذریم بحث دیگر انحصار پخش آنلاین است. در امریکا به صورت جدی با انحصار مبارزه می‌شود و انحصارگران را محکوم می‌کنند اما متاسفانه باید بگویم که در ایران اصلا این واژه تعریف نشده و قوانین تجارت در ایران اصلا منصفانه نیست و ما تهیه‌کننده‌ها از یک سو باید از قاچاق فیلم ضربه بخوریم و از سوی دیگر انحصار پدرمان را درآورده.»
چرا پلتفرم‌ها برای فیلم‌ها تبلیغ نمی‌کنند؟
در ادامه بحث با علی سرتیپی گپ زدیم. این تهیه‌کننده نظرش بر این است از ابتدای امسال که اکران آنلاین در سینما باب شده، فیلم‌های خوبی در پلتفرم‌ها به نمایش درآمدند اما این فیلم‌ها، گیشه به درد بخوری نداشتند و به همین دلیل انتظارها را از اکران آنلاین برآورده نکردند. از نظر او به هیچ عنوان پخش آنلاین قابل مقایسه با اکران فیلم بر پرده سینماها نیست:«ولی خاصیت اینچنین نمایشی برای بعضی فیلم‌ها خیلی خوب است و فرصت دیده شدن را برای آنها فراهم می‌کند.» او نفس راه‌اندازی سینما آنلاین را برای سینمای ایران مناسب ارزیابی می‌کند که توانسته بار سنگینی اکران را از سینمای تجاری اقتصادی کم کند:«در همه جای دنیا و امریکا وضع فیلمسازی به گونه‌ای است که همه تولیدات‌شان برای پرده سینما نیست، ساختار بعضی فیلم‌ها مناسب پرده و اکران عمومی است و تعدادی هم برای نمایش خانگی یا شبکه‌های وی‌اودی ساخته می‌شوند فقط در ایران است که همه فیلمسازها توقع اکران عمومی فیلم‌شان را دارند.» تا زمانی که فیلم‌ها در سینماها نمایش داده می‌شدند، سازندگان‌شان از نحوه چگونگی اکران در سینماها و انحصار بعضی سینماها گلایه و شکوه داشتند الان هم بحث انحصار نمایش در پلتفرم‌های فیلیمو و نماوا مطرح است. سرتیپی می‌گوید:«هم تعداد پلتفرم‌ها کم است و هم اینکه فیلم‌ها به محض نمایش آنلاین در فاصله دو ساعت صددرصد قاچاق می‌شوند و نکته مهم دیگر اصلا تبلیغی برای فیلم‌ها در شبکه آنلاین نمی‌شود.» به عقیده سرتیپی در شرایط فعلی که پلتفرم‌ها مخارج چندانی ندارند باید درصدی از دریافتی خود را برای تبلیغات فیلم‌ها هزینه کنند چراکه این موضوع به غیر از اینکه باعث معرفی فیلم‌ها می‌شود به نفع خود پلتفرم‌ها برای جذب مخاطب هم هست.» سرتیپی همچنین به ما خبر می‌دهد که در آینده نزدیک پلتفرم جدیدی را راه‌اندازی می‌کند:«از آنجایی که خودم تهیه‌کننده، پخش‌کننده و سینمادار هستم با همه جوانب و مشکلات پخش فیلم آشنا هستم و می‌دانم برای معرفی فیلم چه باید کرد. او با بیان اینکه قصد نداریم در راه‌اندازی پلتفرم از همان ویترین سامانه‌های دیگر استفاده کنیم، می‌گوید:«فیلم‌های متفاوت‌تری که با مخاطب ارتباط بیشتری برقرار کند، نمایش می‌دهیم تا کارمان خروجی بیشتری داشته باشد و قطعا پلتفرم ما تفاوت‌های بیشتری دارد».
روزنامه اعتماد