فرهنگ امروز/ سمیه تاجیک: تاریخ شیعه سرشار از افتخارات بسیار و تحولات چشمگیر است؛ تحولاتی که به دست عالمان متعهد و فرزانگان اندیشمند پدید آمده است. شیخ مفید در شمار چنین اندیشمندانی قرار می‌گیرد. در عصری که شیخ مفید می‌زیست، یعنی سال‌های 366 قمری تا 413، علی‌رغم آزادی در بیان آرای گوناگون علمی، وحدت اندیشه و اعتقاد از بین رفته بود. او با جامعه‌ای روبه‌رو بود که نسل دانشمندان آن دچار انحراف‌های فکری و اخلاقی شده بودند و هر کس در گوشه‌ای ادعای اصلاح اجتماع و هدایت مردم به سوی حقیقت را می‌کرد و بعضی از طریق حکمت هندی و یونانی و بعضی از طریق عارف و صوفی و ... مکتب‌های منحرفانه‌ای را تبلیغ می‌کردند.
 
در این شرایط، شیخ مفید دست به قیامی بزرگ زد و به عنوان پیشقراول بیداری اسلامی، نقش مؤثری در تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت(ع) ایفا کرد. در زمانه کنونی هم همچون زمان شیخ، مکتب تشیع از درون و بیرون با تهدیداتی مواجه است، که لازمه استفاده از اندیشه بزرگانی چون شیخ مفید را به عنوان الگوی رفتار سیاسی و اجتماعی می‌طلبد. به همین منظور، با توجه به این که امروز سالروز بزرگداشت شیخ مفید است، گفت‌وگویی با مجید معارف، استاد تمام دانشگاه تهران داشته‌ایم که شرح آن در ادامه آمده است:
 
شیخ مفید بر اساس میراث مکتوبی که به جا گذاشته، چه جایگاهی دارد؟
یکی از بهترین گزارش‌ها درباره شیخ مفید و تألیفات ایشان را یکی از شاگردان او بنام نجاشی نوشته که صاحب کتاب «الفهرست» است و گزارش بسیار متقنی ارائه کرده است. نجاشی که از علمای رجال و کتابشناس بزرگ شیعه است در کتاب خود (به رقم 1068) بعد از اینکه که شیخ مفید را با نام و نشان و نسب معرفی می‌کند از او به عنوان «شیخنا» و «استادنا» نام می‌برد و می‌گوید: «فضل شیخ مفید مشهورتر از آن است که به وصف آید» و سپس به معرفی آثار شیخ مفید از جمله «رساله المقنعه» که به معرفی اسلام از نظر معارفی و فقهی پرداخته و کتاب‌های «الافصاح فی الامامه»، «الارشاد»، «الفصول المختارة من العیون و المحاسن»، «نقض المروانیه» و ... می‌پردازد و بعد کتاب‌های فقه و اصول ایشان را معرفی می‌کند و شاید نزدیک به 200 کتاب از او نام می‌برد. البته بسیاری از کتاب‌های شیخ مفید تا زمان ما باقی مانده و تعدادی نیز از بین رفته است. چند سال قبل در یک کنگره‌ای که در قم به مناسبت بزرگداشت شیخ مفید برگزار شد، مجموعه‌ای از آثار شیخ مفید که چاپ و عرضه شده است، معرفی شد.
 

وقتی عناوین کتاب‌های شیخ مفید که نجاشی برای ما ذکر می‌کند را نگاه می‌کنیم، احساس می‌کنیم که در دو محور اساسی این کتاب‌ها نوشته شده، یکی محور فقه است که شیخ مفید حقیقتاً یک فقیه مبرا در عصر و زمان خود بوده و کتاب المقنعه ایشان معروف است و جنبه فقهی، اعتقادی و کلامی دارد. بعدها یکی از شاگردان شیخ مفید بنام شیخ طوسی بخش فقهی رساله المقنعه را یک نقشه و چارچوبی برای تألیف کتاب «تهذیب الاحکام» قرار می‌دهد و از دل کتاب تهذیب الاحکام هم کتاب «الاستبصار» درآمده و اهل فضل می‌دانند که این دو کتاب از جمله کتب اربعه حدیثی شیعه است که با الهام از کتاب المقنعه شیخ مفید نوشته شده است. بنابراین بخشی از کتاب‌های شیخ مفید، کتاب‌های فقهی و اصول فقهی ایشان است، مثلاً کتابی با عنوان «اصول الفقه» دارند و کتاب دیگری با عنوان «مناسک الحج» و کتاب مختصر «المتعه» و «مختصر مناسک الحج» را تألیف کرده‌اند.
 
از سوی دیگر بخش اعظمی از کتاب‌های شیخ مفید نیز جنبه کلامی دارد. دانش کلامی به دانش اعتقادات هر مکتبی گفته می‌شود، مثلاً وقتی ما درباره امامت بحث می‌کنیم یک بحث کلامی انجام می‌دهیم یا وقتی عقیده طرف مقابل را رد می‌کنیم، داریم یک کار کلامی انجام می‌دهیم. شیخ مفید در درجه اول به عنوان یک متکلم شناخته شده است و مخالفان و موافقان او را به عنوان متکلم می‌شناسند.
 
خدمات ارزنده شیخ مفید در حوزه فقه شیعه چه تحولی در عرصه سیاسی و حکومتی پدید آورد؟
ابن ندیم در کتاب الفهرست خود حقیقتی را درباره شیخ مفید تصریح می‌کند و می‌گوید: «ریاست متکلمان در عصر و زمانه ما به شیخ مفید رسیده و احدی با او به مناظره برنمی‌خیزد، مگر اینکه مغلوب می‌شود و این نکته هم قابل ذکر است که شیخ مفید بغدادی بوده و بغداد در قرن چهارم و پنجم که شیخ مفید زندگی می‌کرده مرکز حضور جریان‌های مختلف اسلامی بوده، مثلاً در اهل سنت دو گروه معروف «اشاعره» و «معتزله» قرار دارند و رئیس اشاعره بغداد در آن زمان قاضی ابوبکر باقلانی بوده و رئیس معتزله بغداد، قاضی عبدالجبار بوده که هر دو از معاصران شیخ مفید بودند و شیخ مفید هم رئیس مذهب شیعه در بغداد بوده است. علی‌القاعده گاهی بین این‌ها بحث‌های علمی و مذهبی رخ می‌داده و کار به مناظره‌های علمی می‌کشیده و در این مناظره‌ها همگان اذعان دارند که شیخ مفید بر رقبای خود پیروز می‌شده و کار بجایی می‌رسد که دو مرتبه شیخ مفید را از بغداد اخراج کردند و بعد مجدداً ایشان را با احترام به بغداد می‌آوردند و او کار خود را انجام می‌داده است.
 

چگونه می‌توان از اندیشه و تفکر میانه شیخ مفید در علم کلام برای نزدیکی فکری و اتحاد عملی میان مذاهب اسلامی استفاده کرد؟
وقتی ما کتاب‌های شیخ مفید را نگاه می‌کنیم بخشی از کتاب‌های ایشان، کلامی است، مثلاً در آثار ایشان کتاب «ایمان ابی‌طالب» دیده می‌شود. ابوطالب پدر حضرت علی(ع) است و بسیاری از اهل سنت معتقد به ایمان ایشان نبودند، ولی ایشان حتی یک کتاب در اثبات ایمان ابوطالب نوشته یا مثلاً در برخی کتاب‌ها به رد افکار بعضی از دانشمندان اهل سنت پرداخته به عنوان مثال در رابطه با کتابی با عنوان «العثمانیه»، ایشان کتابی با عنوان کتاب «الرد علی الجاحظ العثمانیه»، یا کتابی با عنوان «نقض الفضیلة المعتزله» دارد و همه این کتابها، کلامی است و کتاب‌هایی مانند «النقض علی علی بن عیسی الرمانی» و «النقض علی ابی عبدالله البصری» نشان می‌دهد این مرد چقدر در حوزه علم کلام و نقد مخالفان خود قوی و چابک بوده است.
 
بخش دیگر از آثار شیخ مفید جنبه تاریخی دارد، البته «تاریخ با رویکرد روایات» و از جمله آثار خیلی مهم و تأثیرگذار شیخ مفید می‌توان به کتاب «الارشاد» ایشان اشاره کرد که خواننده را نسبت به شناخت حجت‌هایی که خداوند برای مردم تعیین کرده ارشاد می‌کند و این حجت‌ها کسی جز ائمه اطهار(ع) نیست، لذا کتاب ارشاد شیخ مفید یکی از بهتریم کتاب‌هایی است که یک عالم شیعی برای شناخت ائمه اطهار(ع) از امام علی(ع) تا امام عصر(عج) نیاز دارد و البته شیخ مفید چند کتاب هم درباره غیبت امام زمان(عج) و اثبات غیبت ایشان نوشته است.
 
در فرصت اندک نمی‌توان درباره شیخ مفید سخن گفت جز اینکه اشاره کنیم به اینکه شیخ مفید در یکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخ اسلام و تاریخ شیعه یعنی قرن چهارم و پنجم که اوج منازعات کلامی و مذهبی بوده در بین شیعیان و اهل سنت در بغداد که شهر حساس و مرکز قدرت و خلافت بنی‌عباس بوده از کیان مذهب شیعه دفاع علمی می‌کند و تا 200 کتاب او را شاگردش نجاشی معرفی می‌کند.
 
یکی دیگر از شاگردان شیخ مفید، شیخ طوسی است که بعد از شیخ مفید به فاصله یک نفر که سید مرتضی بوده و جانشین شیخ مفید می‌شود، بعد از او شیخ طوسی رئیس مذهب شیعه می‌شود و شیخ طوسی هم کتابی با عنوان «الفهرست» دارد که در این کتاب درباره شیخ مفید جملاتی دارد و می‌فرماید: «شیخ مفید کنیه ابوعبدالله داشته و معروف به «ابن معلم» است. ایشان از جمله متکلمان امامیه است که ریاست مذهب امامیه به ایشان منتهی شد. ایشان رئیس شیعیان در عصر خودش بود و آدمی بود که در علم، دانش و کلام پیشتاز بود، حافظه قوی داشت و حاضر جواب بود. در سال 338 هجری قمری متولد شد و دو شب مانده به ماه رمضان سال 413 وفات یافت و روزی که ایشان فوت کرد در تشییع جنازه ایشان خیل عظیمی از جمعیت از مخالف و موافق حضور یافتند که همه محزون بودند.

 
میراث فکری شیخ مفید برای نسل امروز چه دارد؟
یکی از میراث‌های فقهی شیخ مفید برای ما بسط مباحث عقلی در حوزه تفکر شیعه است. در دنیای قدیم، مکتب فکری شیخ مفید در بغداد را به عقل‌گرایی توصیف می‌کردند، در برابر مکتب فقهی قم که صبغه نقل‌گرایی دارد. به همین دلیل می‌گویند که شیخ صدوق که نماد فقه حوزه علمیه قم است، مکتب فقهش بیشتر بر نقل‌گرایی استوار بوده و کتابی با عنوان «الاعتقادات» داشته و می‌گویند شیخ مفید کتاب الاعتقادات را نقد و بررسی می‌کند و کتاب «تصحیح الاعتقادات» را می‌نویسد و در این کتاب برخی افکار شیخ صدوق را با رویکرد عقل‌گرایی نقد عالمانه کرده است. این یکی از میراث‌های شیخ مفید است که برای ما برجای گذاشته و آن این است که در علم کلام، تفسیر، حدیث و ... ضمن وفاداری به نقل صحیح با مایه‌هایی از عقل‌گرایی همراه است. یعنی شیخ مفید متهم نیست که قرآن و حدیث را زیرپا گذاشته ولی مفتخر به این است که عقل‌گرایی را بیش از مثلاً شیخ صدوق در استنباط‌های فقهی، تاریخی و کلامی خودش لحاظ کرده است.
 
آثار شیخ مفید مخصوصاً آثاری که صبغه تاریخی و کلامی دارد در اثبات امامت و جایگاه شیعه در زمانه ای که مسائل اعتقادی را زیر سؤال می‌برند خیلی مهم و ارزشمند است و در حوزه شناخت ائمه(ع) توصیه به خواندن کتاب الارشاد می‌کنم که از کتاب‌های تأثیرگذار در حوزه شناخت امامت شیعی است.

ایبنا