فرهنگ امروز/ احسان تاجیک

در زمانی که دانشمند آلمانی ویلهلم فون هومبولت «دانشگاه هومبولتی» برلین را بنیاد گذارد ، به تبع آن تحولات علم در زندگی روزمره و صنعت فراگیر شد و دانشگاه مدرن برای اولین بار با جایگاهی جدید و هدفمند در نظام آموزشی جامعه اروپا شکل گرفت. در این فرآیند ، تفکر علمی در جامعه اروپا بسط یافت و امر آموزش حرفه ای گردید. اساتید در ازای انجام تدریس و پژوهش حقوق می‌گرفتند و دانشجویان با تحصیل در رشته های مشخص نظام دانشگاهی را نظم و ترتیب دادند . این اتفاقات تاریخی مهم متمایزکننده‌ی تحول جدید در مفهوم دانشگاه بود. دانشگاه خود شرایطی از حاکم شدن قوانین مدرن را می طلبید. قوانینی که رشد فضای نقد و انتقاد در نوع امر آموزش امر بدیهی در تقویت نظام دانشگاهی به  شما می‌آید. به همین خاطر نهاد دانشگاه نیازمند آزادی  بیشتر  در ایجاد فضای رقابت و شکل گیری آزادی بیان و خرد انتقادی در درون سیستم خود بود. قانون هومبولتی تعریف کننده‌ی این آزادی‌ها بود و آزادیِ دانشگاهی را فرض اساسی رشد علم معرفی کرد. ایده دانشگاه برخاسته از تولید علم و معرفت در پرتو خرد و عقلانیت است. دانشگاه خاستگاه تجدد اندیشی است که لازمه آن پیوند با جهان جدید و مجهز بودن به سلاح اندیشه ، خردورزی و ایجاد تناسب میان منطق دنیای قدیم با تحولات دنیای جدید است که خروجی آن از نظام دانشگاهی ، رسیدن به جامعه ای پیشرفته ، خردمند و فرهیخته ، علم اندیش ، مولد دانش و آگاهی است. به نسبت همین تناسب ایده دانشگاه ، نقش و جایگاه اصلی آن در جامعه ای پیشرفته باور به علم اندیشی و عقلانیت محض است. درک مولد بودن علم در نظام دانشگاهی از ضروریات توجه و دقت کافی داشتن به نظام علمی جامعه است. دانشگاه بی شک می تواند در تحولات اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی تأثیر گذار باشد. اما حدود و خطوط برای دخالت در سایر امور برای آن نهاد علمی امری عقلانی و دارای ارزش اخلاقی است. امر سیاسی نیز در پیوند با نهاد دانشگاه دارای مرز مشخص و قاعده مند در تولید علم در جامعه توسعه محور است. دانشجو نیز به عنوان عضوی از نظام دانشگاهی در پیوند با نقش و جایگاه اجتماعی خویش با مؤلفه علم اندیشی و علم محوری ارتباط می یابد. نقش دانشجو در فرآیند تحولات سیاسی می تواند بر اساس منطق علم اندیشی خود را تعریف و سازماندهی کند. منطق علم اندیشی خود گویای خرد انتقادی و عقلانیت محض در مقابل التقاط اندیشی ، احساس گرایی کاذب و عدم درک شعور اجتماعی مناسب است. دانشجو هیچ گاه سیاستمدار موفق نمی تواند باشد چون نقش ، کارکرد ، زندگی دانشجویی برای او از جنس نظام دانشگاهی و شرایط آرمان اندیشی دوره جوانی نیست . دانشجو مدت کوتاهی به زندگی جدای از خانواده رو می آورد و پس از اتمام مقاطع تحصیلی مد نظرش به ساحت متفاوت در زندگی پا می گذارد. سیاستمدار هدف و رسیدن به اقتدار و شکوه قدرت را جز اصول اولیه در کسب قدرت سیاسی  تعریف می کند و بر مبنای همین اصول به کسب جایگاه قدرت و حفظ آن بیشتر تأمل می کند. دانشجو تحت تأثیر جنبش ها و تحولات اجتماعی زمان زندگی دانشجویی خود به مسائل سیاسی رو می آورد و بعد از اتمام دانشگاه ، به مراحل دیگری از زندگی می پیوندد . سیاست برای او هدف نیست بلکه ممکن است چند صباحی سرگرمی بوده باشد. در ادامه این مسیر در نسبت امر سیاسی و دانشجو و پیوند این دو ، ممکن است فصل کوتاهی از زندگی سیاسی بر زندگی دانشجویی سایه بیافکند اما این روند کوتاه مدت خواهد بود. زبرا دانشجو بیشتر سرباز جریانات سیاسی در تحولات اجتماعی است .

دانشگاه و نهاد حکومت:

از روزگاری که خسرو انوشیروان مرکز علمی جندی شاپور را زیر نظر دولت ساسانی تشکیل داد ، پزشکان و اساتید ایرانی ، هندی ، رومی ، یونانی آن بر اساس سنت زرتشتی و ایرانی، و همچنین با بهره گیری از تجربه های یونانی و هندی ، به تحقیق و آموزش در مسائل پزشکی ، ریاضیات ، فلسفه ، الهیات و نجوم پرداختند. با توجه به تجربه دوران ایران باستان تا زمانی که عیسی صدیق اعلم در دوره حکومت پهلوی اول طرح تشکیل نهاد دانشگاه را ارائه داد. با پیگیری ایشان ، علی اصغر حکمت ، محمود حسابی و ... طرح راه اندازی دانشگاه تهران در هشتم خرداد ماه ۱۳۱۳ خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی رسید. با توجه به این تعابیر ، نهاد دانشگاه در پیوند با نهاد حکومت و قدرت سیاسی حیات پیدا کرد. نهاد دانشگاه در ایران به لحاظ ارتقاء ، رشد و توسعه امور انسانی جامعه ارتباط یافته ، اما نقش دخالت حکومت ها و دولت ها ، در راستای تأمین مالی و اداره امورات ، نفوذ و پیگیری اهداف سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی در نهاد دانشگاه ، امری قابل تأمل در بنیاد گذاری نهاد دانشگاه خواهد بود. به نسبت همین موضوع ، نقش و سیطره امر سیاسی در نهاد دانشگاه از مؤلفه های اساسی در شناخت ایده دانشگاه به مفهوم فلسفی است. در چشم انداز اندیشه ورزی ، نهاد دانشگاه تا آن جا به امر سیاسی نزدیک می شود ، که مفهوم سیاست زدگی و ایدئولوژی اندیشی بر آن مترتب و غالب نیست ، بلکه دانشگاه  جدای از نهاد علمی ، ایده و شاخصه ای علمی فراتر از ایدئولوژی و سیاست زدگی و سیاسی اندیشی است. کارکرد سیاست و ایدئولوژی در حوزه عمومی با مفهوم امر سیاسی و رویکردهای حزبی و جناحی تناسب و رابطه پیدا می کند. کارکرد و مفهوم ایده دانشگاه با رویکرد علم اندیشی ، پژوهش محوری و تولید علم و دانش بر پایه خرد ورزی انتقادی خود را شکل می دهد. دانشگاه بدون ایدئولوژی در مسیر رشد و ارتقای خرد ورزی آزادانه و با هدف ارتقای سطح فکری و فرهنگ جامعه فارغ از جزم اندیشی در بستر اندیشیدن علمی و شکوفایی علم و دانش ، اهداف خود را دنبال می کند. در مقولات علمی بر مبنای دانش و خرد انتقادی فرد دانشمند یا محقق با آزمایش و خطا در رویکردهای تحقیقی ، به نوآوری و کشف پدیده ها مشغول است. حوزه علم با داشتن موضوع شناخت و پرسش و شک ، تحقیق و تفکر به اثبات یا ابطال پذیری موضوع علمی می پردازد. ایدئولوژی در چه باید کرد و نباید کرد جهت هدف و جهان بینی محدود خود را تعریف و ترسیم می کند و جواب و تکلیف انسان دانشمند ایدئولوژیک در ایدئولوژی از پیش مشخص است. در حوزه مقولات علمی سفید و سیاه دیدن مسایل امری از پیش تعیین شده نیست ، بلکه در افق بی نهایت به دنبال آزمایش ، ابطال پذیری و اثبات و رد فرضیه هایی است که ذهن و فکر دانشمند را به خود مشغول کرده است. حوزه مسائل علمی کشف و اثبات پدیده ها در بی نهایت خود را دنبال می کند اما در ایدئولوژی محدودیت فکری برای هدف های مقدس سیاسی محدود و مشخص و دارای خطوط از پیش تعیین شده است.  امر سیاسی شاخصه و کارکرد متفاوتی نسبت به موضوع و ماهیت علم برخوردار است. در امر سیاسی ، عنصرهای مصلحت ، منفعت و رسیدن به قدرت محور موضوع دخالت سیاست مداران و کارگزاران حکومتی است. نهادهای حزبی و جناحی نیز به عنوان عضوی از جامعه سیاسی ، با دغدغه ای سیاسی اندیشی و کاملا منفعت طلبانه به دنبال کسب قدرت سیاسی و رسیدن به منافع جناحی خویش در جامعه مدنی به نقش آفرینی مشغول هستند. در مجموع این رویکردها در کشورهای توسعه یافته امری مشهود و بدیهی در شناخت نقش و جایگاه نهاد سیاسی در تمیز گذاری از نهادهای علمی و دانشگاهی است.

در مطالعه تاریخ ایران ، نهاد دانشگاه زیر سایه ، نفوذ و سیطره نهاد حکومت و دخالت دولتمردان از روزگاران عهد باستان تا دوره معاصر خود را هویت داده و دارای اثر بخشی است. موضوع جالب توجه این که دانشجو به عنوان عضوی از جامعه دانشگاهی در فرآیندها و تحولات سیاسی خود را در معرض قضاوت افکار عمومی قرار داده است. با تحولات دهه بیست و سی خورشیدی در ایران ، با شکل گیری احزاب سیاسی ، دانشجویان با امر سیاسی پیوندی هویتی و ایدئولوژیک یافتند. با ظهور مفاهیمی چون جنبش دانشجویی دخالت نهاد سیاست و احزاب در نهاد دانشگاه ، ایده فلسفی دانشگاه دچار تغییرات هویتی و دگرگونی مفهومی در پیوند با ایدئولوژی اندیشی گردید.

از زمانی که جنبش دانشجویی در نهاد دانشگاه تولد پیدا کرد ،  مرز دانش و خرد با سیاست و قدرت دچار اختلاط گردید. در علم سیاست مفهوم واژه «جنبش دانشجویی» متشکل از دو کلمه جنبش و دانشجو است . مفهوم جنبش را می‏توان نوعی بروز رفتار یا واکنش جمعی، گروه یا جمعیتی پیرامون هدفی مشترک دانست که به صورت خودجوش بطور پیوسته یا ناپیوسته، آنها را پیرامون برنامه مشخص گرد هم جمع کرده، که با یاری و هماهنگی یکدیگر در دراز مدت یا کوتاه مدت بتوانند به آن هدف و مطالبات مشترک دست پیدا کنند. واژه دانشجو به اکثرا جوان مشغول به تحصیل در نهاد و فضای دانشگاه اطلاق می شود که در کنار یکدیگر حضور فعال فیزیکی و معنوی دارند. در جمع مرکب میان دو واژه جنبش و دانشجو و نسبت میان این دو می‏توان جنبش دانشجویی را نوعی بروز رفتار یا کنش و واکنش جمعی دانشجویان در مطالبات سیاسی و صنفی خود به حساب آورد که پیرامون هدف و مطالبات مشترک، به صورت خودجوش در قالب حرکات سازمان یافته و هماهنگ برای رسیدن به اهداف مطلوب خویش، خود را از جایگاه دانشگاه در بطن تحولات جامعه نمایان و بروز جمعی می‏کنند.

عموما نهاد دانشگاه ، نهادی برخاسته از نهضت تجدد اندیشی است که بروز رفتارهای سازمان یافته در آن، رویکردی منظم ، عقلانی و دارای صورت مساله است ، که در نسبت همین تعابیر، خاستگاه جنبش دانشجویی، از منشایی مدرن سرچشمه می‏گیرد که بروز حرکت‌ها و رفتارهای مدنی در آن خود را تکامل می‏بخشد. به لحاظ جایگاه اجتماعی قشر دانشجو در دانشگاه، عموم دانشجویان متشکل از زنان و مردان هستند که در فضای مدرن دانشگاه، زیست جمیع سیاسی و صنفی در کنار یکدیگر دارند.

منابع مالی و اقتصادی دانشجویان، اکثرا توسط خانواده‌های آنان تأمین می‏شود که نقش چندان جدی در تولید و روابط اقتصادی جامعه ندارند. از طرفی دانشجویان در حالتی نسبتا مستقل از خانواده زندگی می‏کنند که در کنار آن «احساس گسیختگی و آزادی در انتخاب راه زندگی، تراکم انرژی‌های حیاتی، دور افتادگی از متن واقعی زندگی اجتماعی» این عوامل شخصیّت و روحیه دانشجو را به سمت آرمان‌گرایی سوق می‏دهد که با توجه به این ویژگی‌های کلی اجتماعی، حضور دانشجو در دانشگاه پررنگ می‏شود و به فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و گاهاً سیاسی می‏پردازد. اغلب قشر دانشجویان، عموما به دلیل بافت‌های اصلی اجتماعی که دارند، به فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی، صنفی در دانشگاه‌ها می‏پردازند و عموم کسانی که به مسأله سیاست و امور سیاسی مشغول هستند، جمع کوچک و اقلیتی در دانشگاه می‏باشند که به طور دائم پیگیر مسائل سیاسی می‏باشند، چرا که توجه به مقولات و تحولات سیاسی در فضای عینی جوانان با توجه به روحیه و احساس گسیختگی که در آنها وجود دارد، شاید بتوان گفت که برای اکثریت دانشجویان دخالت و حضور فعال در امور سیاسی شاید چندان جذاب و قابل لمس نباشد، بلکه توجه به مسائل سیاسی با توجه به تحولات اصلی جامعه و ارکان سیاست در آن، در بطن دانشگاه، بطور فصلی، مقطعی و کوتاه مدت خود را بازنمایی می‌ کند و افکار عمومی اکثر دانشجویان را به سوی خود جذب و بسیج می نماید. آنان در نوع حرکت‌های اجتماعی، به طور خود جوش به بروز رفتارهای اعتراضی و کنش جمعی سیاسی روی می‌آورند. جنبش‌های دانشجویی عموما به دلیل اینکه از نهاد دانشگاه شکل می‌گیرند ، جزیی از جریانات روشن‌فکری به حساب می‌آیند که در موقعیت قشر تحصیل کرده با خصلتی اعتراضی و نقادانه به مسائل اجتماعی می‌نگرند. در بررسی تاریخ جنبش دانشجویی در تاریخ معاصر ایران، این حرکت سیاسی در نهاد دانشگاه از آغاز تاکنون از جایگاه دیرینه‌ای برخوردار است.

ارتباط جنبش دانشجویی ایران با امر سیاسی ، در دولت بعد از کودتای ۲۸ مرداد  ۱۳۳۲ به منصه ظهور رسید. در آن ایام تاریخی، دانشجویان و دانش‌آموزانی سیاسی که به بهانه کودتای ۲۸ مرداد توسط آمریکا و انگلیس، احساس مبارزه می‏کردند، به مقابله با سیاست های حکومت پهلوی پرداختند. با تشکیل نهضت مقاومت ملی توسط مخالفین دولت بعد از کودتای ۲۸ مرداد، دانشجویان و دانش‌آموزان مبارز نیز بدان پیوستند. آنان با ایجاد تظاهرات در ۱۶ مهر و ۲۱ آبان ۱۳۳۲ به همراه بازاریان شهر تهران، نسبت به محاکمه محمد مصدق در دادگاه نظامی، به شدت تمام اعتراض کردند. از طرف دیگر وقتی دولت زاهدی در ۱۴ آذر ۱۳۳۲ روابط رسمی خود را با انگلستان اعلام کرد در همین ایام ریچارد نیکسون (معاون رئیس جمهوری آمریکا) برای انعقاد قرارداد کنسرسیوم نفت بین ایران و آمریکا، قصد داشت به ایران سفرکند. بنا به همین اهمیت موضوع در ۱۵ آذر و ۱۶ آذر در دانشگاه تهران دانشجویان به تظاهرات و اعتراض پرداختند و شعار «نفت مال ماست» را برعلیه دولت زاهدی ، آمریکا و انگلیس در محوطه دانشگاه تهران سر دادند. دانشگاه تهران از صبح ۱۶ آذر مورد محاصره نظامیان قرار گرفت و با ورود نظامیان به محوطه دانشگاه، دانشجویان به رفتارهای اعتراضی خود ادامه دادند، در ادامه این اعتراضات، سربازان مسلح به بهانه مورد تمسخر واقع شدن توسط دو دانشجوی دانشکده فنی دانشگاه تهران، وارد محوطه این دانشکده شدند و به خاطر تعقیب آن دو دانشجو با اسلحه وارد کلاس درس شدند. ناظم دانشگاه به دلیل این رفتار غیرمنطقی، زنگ دانشکده را برای تعطیلی کلاس‌ها زده و همه دانشجویان به خاطر دفاع از دو دانشجوی تحت تعقیب به بیرون از کلاس‌ها ریختند و شعار مرگ برشاه سر دادند. سربازان در مقابل این رفتار اعتراضی واکنش سخت و خشنی از خود نشان دادند و دانشجویان را به گلوله بستند که سه دانشجو به نام‌های احمد قندچی، مصطفی بزرگ‌نیا و مهدی شریعت رضوی در خون خود غلتیدند و شهید شدند. جالب اینکه این سربازان متجاوز به علت قتل ناجوانمردانه این سه دانشجو هیچ‌گاه مورد تعقیب و محاکمه قرار نگرفتند. با توجه به رخ دادن همین حادثه تاریخی ۱۶ آذر روز دانشجو نام گرفت که می‌توان تاریخ رسمی آغاز جنبش دانشجویی ایران را از روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ دانست که بطور رسمی و جدی در جامعه ایران متولد شد و حضور تاثیرگذار خود را اعلام داشت.

بی شک این واقعه تاریخی در سیاسی شدن نهاد دانشگاه و عدم توجه قشر دانشجو به نقش و رسالت تاریخی خویش باعث شد ، جایگاه و کارکرد سیاستمدار و دانشجو تغییر یابد . تغییری که با ایدئولوژی اندیشی و سیاست زدگی دانشگاه، دانشجو به عنوان رابط دانشگاه و جامعه مدنی در تحولات علمی و پژوهشی از مسیر اصلی خود به سمت خلاء اندیشی و سیاست زدگی حرکت کرد . این مساله در تاریخ معاصر ایران با کمک اساتید ایدئولوژی اندیش و سیاستمداران شکل گرفت که پای احزاب را به خانه دانشگاه باز کردند . در پی آن مسیر دانش و آگاهی تغییر یافت و دانشگاه در دهه پنجاه خانه احزاب و ایدئولوژی های التقاطی گردید. شاید این بازی بود که سیاست با جوانان روا داشت. بازی که به جای رشد و تقویت جامعه مدنی و سیاست اندیشی توسعه محور در قالب رشد و تقویت احزاب سیاسی قدرتمند و نماینده واقعی افکار عمومی ،  به سیاست زدگی باند محور و ایدئولوژی اندیشی چپ گرایانه و التقاط اندیش در نهاد دانشگاه طی دهه های ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ خورشیدی در ایران منجر شد. این مسیر ناهموار ریشه در گذشته تاریخ ایران دارد ، که نیازمند تامل و تحقیق بیشتر است.

نکته آخر:

به نظر میرسد از روزگاران ایران باستان تا دوره معاصر ، دانشگاه در خاستگاه علمی و کارکرد نهادی خود زیر سایه مقدرات قدرت سیاسی خود را استمرار می بخشید. سیاسی شدن نهاد علمی دانشگاه در پیوند با ایدئولوژی اندیشی همان قدر از کارکرد اصلی خویش دور شد، که پدیده نقش دانشجو و استاد با حضور احزاب و جناح های سیاسی جای خود را به سیاسی کاران و گروه های سیاسی تغییر داد.  در در دهه های چهل و پنجاه ، دانشجو و استاد به جای در دست گرفتن کتاب و قلم ، تحقیق و پژوهش ، تفکر و اندیشیدن ، سیاسی کاران ایدئولوژیک اهل دانشگاه ، در مقابل یکدیگر اسلحه و نارنجک به دست گرفتند و با التقاط اندیشی و واردات ایدئولوژی های خطرناک به دنبال سیاست زدگی و ایدئولوژیک کردن نهاد دانشگاه برآمدند . شاید این پدیده سوگخند تاریخ معاصر ایران است. به ویژه تلخ ترین شرایط این بود که دانشجو و استاد به جای جدل منطقی و تحقیق علمی بر پایه خرد ورزی ، رشد فرهنگی و آموزشی جامعه در مقابل یکدیگر به ضربه زدن به نهاد دانشگاه و نظام علمی جامعه پرداختند ، که این مسائل منجر به دور شدن ایده فلسفی دانشگاه از امر واقعی خود گردید.