فرهنگ امروز: نشست «حجّ قدیم» با موضوع رونمایی قدیمی‌ترین فیلم از مناسک حج به روایت اروپاییان، هم‌زمان با هشتم شوال، سال‌روز تخریب حرم ائمۀ مدفون در قبرستان بقیع، عصر سه‌شنبه، بیستم اردیبهشت در تالار امیرالمؤمنینِ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.
در این برنامه، پس از نمایش این مستندِ ٧۴ دقیقهای، ابتدا احمد ابراهیمی، به معرفی و شرح این فیلم پرداخت.
این پژوهش‌گر و مستندساز، با اشاره به این‌که این فیلم را جورج کروگرز (George Krugers)، فیلم‌ساز هلندی در سال ١٩٢٨ ساخته است، گفت: فیلم‌ساز سفر خود به حجاز را در سوم فوریه ١٩٢٨ (١٣ بهمن ١٣٠۶/ ١٠ شعبان ١٣۴۶) با هم‌راهی مسلمانان هند شرقی هلند از اندونزی آغاز کرد و تا موسم حج و عید قربان یعنی نهم خرداد ١٣٠٧ ادامه یافت. چون همسرش در اندونزی آشنایانی داشت، سبب شد بتواند مجوز بگیرد و رایگان سوار کشتی شد.
او دربارۀ این جزئیات این اثر ادامه داد: چون خودِ او می‌دانست ورود غیرمسلمانان به شهرهای مکّه و مدینه ممنوع است ظاهراً خود را مسلمان جلوه داد و توانست با این پوشش وارد حرمین شریفین شود؛ چنان‌که در جدّه دوربین نزدیک زوار است اما در مکّه بیش‌تر بر بلندی تصویر گرفته است. این سفر در ٨ جولای ١٩٢٨ (١٧ تیر ١٣٠٧) به پایان رسید و فیلم در پاییز همان‌سال در هلند به نمایش درآمد و سازنده تلاش کرد فیلم را در نمایشگاه پاریس نمایش دهد اما مورد استقبال قرار نگرفت و تنها یکی‌دوبار به نمایش درآمد و به فراموشی سپرده شد تا دوسال قبل که متوجه شدیم نسخۀ اصلی این فیلم در موزۀ چشم آمستردام در هلند موجود است. نکتۀ جالب در این فیلم بقایای تخریب مزار حضرت حوّا در جدّه است _ و اصلاً نام این شهر از همین‌جا آمده است _. هم‌چنین قبور مطهر ائمۀ بقیع دو سال قبل از آن تخریب شده و از حدود سه سال قبل به سبب اسائۀ ادب سعودی‌ها به مسجدالنبی در مدینه، سفر حج از ایران به‌مدت پنج سال ممنوع شد.
این پژوهش‌گر دربارۀ قدمت این فیلمِ صامت گفت: این مستند تازه‌یاب، قدیمی‌ترین فیلم از مناسک حج است. اگرچه حتماً قدیمی‌تر از آن هم هست چنان‌که پیش از آن، ارنست شودزاک، یکی از کارگردانان مستند علف _ که در سال ١٩٢۵ دربارۀ کوچ بختیاری‌ها ساخته شد – فیلمی از حج ساخت اما نسخۀ اصلی آن در آتش‌سوزی از بین رفت و چیزی از آن در دست نیست.
ابراهیمی دربارۀ دیگر مستندهای ساخته‌شده درخصوص مناسک حج اضافه کرد: نخستین فیلم رنگی از خانۀ خدا را ایرانی‌ها ساختند که توسط برادران امیدوار در سال ١٣۴٠ ساخته شد و در سال ١٣۴٣ به نمایش درآمد. یک سال بعد، ابوالقاسم رضایی مستند خانۀ خدا را ساخت که نعمت حقیقی، تصویربرداری کرد و ابراهیم گلستان، گفتار متن آن را نوشت. این تنها مستند ایرانی از حج بود که با مجوز رسمی و اطلاع و اجازۀ دولت عربستان ساخته شد و در روز چهارشنبه ٣٠ آذر ١٣۴۵ (٨ رمضان ١٣٨۶) در سینماها به نمایش درآمد. برای نمایشش پیش‌پرده‌ها حذف شد تا مذهبی‌ها هم به سینما بروند و جالب است بدانید کسانی که به تماشای این فیلم می‌رفتند، حاجی صدایشان می‌کردند و به آنها زیارت قبول می‌گفتند. حتی نخستین سینمای شهر قم با همین فیلم در سال ١٣۴٨ افتتاح شد. هم‌چنین این مستند، نخستین فیلم سینمای ایران بود که به فروش جهانی رسید و به شش زبان ترجمه شد. پس از انقلاب اما نخستین مستند را محمّدجواد گنجی‌زاده در سال ١٣۵٨ ساخت که بهروز رضوی گفتار متنش را خواند که ضمناً نخستین فیلم از آیین برائت از مشرکان به حساب می‌آید.
در ادامه معاون علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با موضوعِ «اهمیت میراث حجاز» سخن گفت.
علی بهرامیان دربارۀ محّمد بن عبدالوهاب (١١١۵-١٢٠۶ ق./ ١٧٠٣-١٧٩٢ م.) اظهار کرد: او در تابستان ١١۵٧ ق. عازم شهر دِرعیّه شد و محمّد بن سعود به اصرار همسرش و برادرانش مقدمش را گرامی داشت. او به دامادی خاندان سعود درآمد و پیوند میان ابن سعود و محمّد بن عبدالوهاب سرنوشت شبه‌جزیره عربی را دگرگون کرد و بر دیگر سرزمین‌های اسلامی هم تأثیر داشت. سپاه سعودی نخست بر بخش عمده‌ای از نجد چیره شد و گسترش دعوت مذهبی با نیروی نظامی و کشتار و تخریب پیش رفت. آنها در ذی‌حجّه ١٢٠۶ ق. به کربلا هجوم بردند و کشتار کردند و بعد، طی سال‌های ١٢٢٠ تا ١٢٢١ ق. سرانجام بر مکّه و مدینه مسلط شدند.
این پژوهش‌گر تاریخ اسلام افزود: از سوی دیگر، بر آشنایان تاریخ و فرهنگ دورۀ اسلامی پوشیده نیست که در سده‌های اوّلیه پس از اسلام، فقها و اصحاب حدیث تا چه حد پایگاه بلندی در نشر تفکر اهل سنّت و جماعت داشتند. به‌ویژه باید از حلقات اصحاب حدیث یاد کرد، امّا پس از یورش مغولان و تغییرات عمدۀ سیاسی و اجتماعی پس از آن، اندک‌اندک آن حلقه‌ها گسست و نقل حدیث و اجازه نقل حدیث بیش‌تر حالت صوری یافت و نسبت به گذشته‌ها بسیار محدود شد. تا این‌که در سده‌های دهم و یازدهم قمری گویی تشکیل حلقه‌های حدیثی جانی تازه گرفت و به‌ویژه در مکّه و در موسم حج موقعیت بسیار ممتازی پدید آمد تا آن حلقه‌ها برقرار شود. با ظهور صفویه در ایران و زمینه‌های نیرومند شیعی، تشکیل حلقه‌های حدیث که در واقع پایگاه فکری و عملی اهل سنت و جماعت بود، در ایران نمی‌توانست جای چندانی داشته باشد، ولی در شرق و شمال شرق ایران و به‌ویژه در شبه‌قاره و ماوراءالنهر یا آسیای مرکزی، علمای اهل سنت و جماعت، ایام حج را موقع مغتنمی برای تقویت مبانی خود تشخیص می‌دادند و شمار قابل توجهی از سلاسل حدیثی در این عهد به شیوخ مکّه و مدینه می‌رسد. این‌حرکت تا شمال آفریقا و بسیاری مناطق دیگر هم بال گسترد. کتاب «فهرس الفهارسِ» کتانی مأخذ خوبی برای ملاحظه و تأمّل در حلقات حدیثی در این عهد است. با توجه به چنین سابقه‌ای، این‌طور به نظر می‌رسد که ریشه‌های سلفی‌گری را می‌توان در دوره‌ای پیش از محمّد بن عبدالوهاب و اتحاد با آل‌سعود در حجاز پیگیری کرد.
او ادامه داد: حفظ و نگه‌داری و شناسایی میراث باستانی شبه‌جزیره از هر قبیل، نه‌فقط برای خودِ آن سرزمین، بلکه برای شناساییِ بیش‌تر و به‌ترِ گاهوارۀ ظهور اسلام اهمیت فوق‌العاده دارد و در سال‌های اخیر، برخی اکتشافات باستان‌شناسی، مثل کتیبه‌ها و سنگ‌نبشته‌ها و سنگ‌گورها و سایر آثار مادی، مربوط به سدۀ نخست هجری از حیث خطّ و زبان و محتوا اهمیت فوق‌العاده دارد و شماری از آنها، موجب تعدیل یا تکمیل آراء محققان و اسلام‌شناسان شده است. می‌دانیم که اطلاعات چندانی از روزگار ظهور اسلام در دست نیست، به‌ویژه از حیث آثار تاریخی و غیرتاریخی غیرمسلمان، زیرا مورخان کلاسیک درباره آن‌جا کم‌تر نوشته‌اند، تا جایی که بعضی از خاورشناسان در صحت روایات دوره اسلامی از این عهد تردید کرده‌اند و بعضی به چشم انکار نگریسته‌اند. اما خوش‌بختانه دولت عربستان که دوران متمادی به بهانۀ «محو آثار شرک» آثار گذشتۀ آن سرزمین را ویران می‌کرد و حتی اجازۀ باستان‌شناسی نمی‌داد، حالا درها را باز کرده است، زیرا دریافته که پنهان‌کردن گذشته و از آن به مراتب مصیبت‌بارتر، تخریب میراث تاریخی، نخست برای شبه‌جزیره و بسا که عالم عربی و در نهایت جهان اسلام خسارت‌بار خواهد بود.
او خاطرنشان ساخت: از طرف دیگر، شناخت حج هم بسیار مهم است. در واقع حج است که در طول همۀ این قرون، رابطۀ مسلمانان را با این سرزمین حفظ کرده است. گرچه در باب حج انواع آثار به‌صورت سفرنامه و اسناد و در این اواخر تصویرگری و نقاشی به‌ویژه از غربی‌ها در دست است، چنین فیلم‌هایی برای شناخت بهتر آن جایگاه خاصی دارد. در میان خاورشناسانِ متقدم که به شناخت حج پرداختند، کریستین اسنوک هورخرونیه (Christian Snouck Hurgronje)، خاورشناس هلندی (١٨۵٧ –١٩٣۶ م.) قابل توجه است. او رساله دکتری خود را در سال ١٨٨٠ م. درباره حج نوشت. او به عربستان رفت و ماه‌ها در آن‌جا اقامت کرد، زیرا می‌خواست از نزدیک با محیط ظهور اسلام آشنایی حاصل کند و در این راه حتی وانمود کرد که اسلام آورده است. البته تحقیقات او با اهداف استعماری هلند در شرق آسیا ارتباط چشم‌گیر داشت و در همین فیلم هم تمرکز بر زائران همان منطقه است و بعید نیست که تهیه و تدارک این فیلم هم، یکی از توابع نظرات آن خاورشناس هلندی در باب اهمیت شناخت مراسم حج در اتحاد بین مسلمانان و استعمارستیزی و در مراحل بعد، اصولاً مبارزه با مظاهر غربی باشد. این موضوع با توجه به زمان این فیلم و پایگیری دولت آل‌سعود در شبه‌جزیره عربی حائز کمال اهمیت است.
در پایان، سیّدعلی موجانی با عنوانِ «چگونه آثار تاریخی حجاز ویران شد؟» صحبت کرد.
این محقق و نویسنده ضمن اشاره به توییت اخیر مقتدی صدر مبنی بر توصیۀ به محمّد بن سلمان برای بازسازی بقیع گفت: با خود اندیشیدم که صدر در سیاست آیندۀ عربستان چه دیده که چنین نوشته است و آیا تغییر ماهوی و منظوری نسبت به میراث تاریخی آن رخ داده است یا خیر.
او افزود: نکتۀ مهم این است که از حدود دوسال پیش مناطق باستان‌شناسی که پیش‌تر برای اتباع غیرسعودی غیر قابل دسترس بود با تغییر رویکرد نسبت به مطالعات تاریخی عربستان، قابل تردد شد و این نشان می‌دهد آنها مشغول بازنگاری تاریخ مدرن خود هستند. این مهم به‌ویژه پس از جنگ یمن برایشان پررنگ‌تر شد. زیرا عربستان سعودی یک دولت توافقی بود که طی معاهده‌ای روی کشتی در دریای سرخ ایجاد شد به این معنا که تلاشی برای آن نشد و این جنگ حاضر با یمن، نخستین نزاع نظامی آن‌هاست و اثری مهم را در تثبیت و آینده دولت آنان خواهد نهاد. درنتیجه لزوم مطالعۀ تاریخ معاصر بیش از پیش حس می‌شود و اگر رویکرد ما لعن و طعن نباشد، باید کشورهای منطقه خلیج فارس از جمله عربستان را تشویق به مطالعۀ تاریخ ٢٠٠ سال پیش‌شان بکنیم.
موجانی اضافه کرد: پس از آن‌که محمّد بن عبدالوهاب داماد خاندان سعود شد، آنان به توسعۀ قلمرو خود از نجد اقدام کردند و در این راستا، پنج‌هزار نفر را در کربلا قتل عام کردند و به محاصرۀ چهارماهۀ نجف و بعد، تدمیر قبور ائمۀ اطهار در قبرستان بقیع دست زدند. در همین اثنا، در قاهره، دولت خدیوی، در بغداد، وزیر حاکم عثمانی و در مکّه، خاندان شرفا حاکم بودند اما آل‌سعود قلمرو خود را از یک‌سو تا مسقط و بغداد و از سوی دیگر تا جدّه و طائف گسترش داده بودند و در این میان البته روابط‌شان با ایران مساعد و مناسب نبود چون پس از دورۀ اوّل جنگ ایران و روس، وهابیان سرکوب شدند.
این پژوهش‌گر تاریخ معاصر بیان کرد: این فیلم پس از این اتفاقات ساخته شد و البته نشان می‌دهد یک‌صدسال پیش چه مدنیتی در مکّه و مدینه واقع بوده و این کشور محل آمدوشد مسافران و کشتی‌های بخاری بسیار بودند و این نشان می‌دهد گردش سرمایه بسیار بود. تماشای این مستند، مراجعه به تاریخ این منطقه و تحول محتوایی در رویکرد نیم‌قرنِ آیندۀ آن را یادآور می‌شود و گمان می‌رود با منطقه‌ای کاملاً متفاوت روبه‌رو خواهیم بود و این مهم، لزوم مطالعۀ تاریخ معاصر منطقه را با اتکا به مستندات تازه توسط ما برای توسعۀ روابط و کاستن از دامنۀ تنش‌ها گوش‌زد می‌کند.