فرهنگ امروز :ما بر آنیم که بسیاری از گره‌های تاریخی را به مدد این اسناد بگشاییم. زیرا بسیاری از رازهای تاریخی در این اسناد که اغلب به دلیل عدم خوانش و بررسی مغفول مانده و در کنج کتابخانه‌ها و گنجه‌ها فراموش شده‌اند نهفته است. بهتر است بگویم خوانش، بررسی و غور در اسناد، از محورهای مهم جامانده در بررسی‌های تاریخی است که نویسندگان با توجه به حوزه تخصصی تاریخ ایران اسلامی، متوجه یکی از کاستی‌ها در میان منابع تاریخی شده‌اند.
خوانش، بررسی و غور در اسناد، از محورهای مهم جامانده در بررسی‌های تاریخی است
اسناد و متون تاریخی دسته اول همواره یکی از مهمترین ابزارهای مورخان و علاقه‌مندان به تاریخ بوده است. به همین دلیل تاریخ‌نگاران با مراجعه به منابع تاریخی سعی می‌کنند اسناد و منابعی را پیدا کنند که به اصطلاح تحقیقات مورخان را تغذیه کنند. در واقع این داده‌ها منابع اصلی نگارش تاریخ هستند. کتاب استشهادنامه‌های ایران دوره اسلامی (دو جلدی - تالیف مشترک حسن زندیه و مریم بلندی) که اخیرا منتشر و روانه بازار شده دارای این ویژگی است. این اثر سعی کرده با جمع‌آوری داده‌ها و منابع دسته اول تاریخ از طریق استشهاد نامه‌های مردم به نحوی تاریخ را از دیدی متفاوت روایت کند. به همین مناسبت گفت‌وگویی با نویسندگان این اثر داشته‌ایم که در ادامه در ادامه می‌خوانید:
********
دکتر زندیه برای پرسش نخست کمی درباره محتوای کلی کتاب برای علاقه‌مندان تاریخ بگویید؟
محتوای کتاب شامل معرفی یکی از انواع اسناد شرعی، تحت عنوان «استشهادنامه» است و مجموعه‌ای از اسناد و مدارک استشهادی متعلق به ایران پس از اسلام را شامل می‌شود. کتاب «استشهادنامه‌های ایران دوره اسلامی» مجموعه‌ای دو جلدی است که در حوزه تاریخ، سندشناسی و حقوق نوشته شده است. این کتاب، مشتمل بر مجموعه‌ای از اسناد و مدارک استشهادی است که در دوره‌های مختلف اسلامی در ایران تولید شده‌اند و در این راستا، تکیه اصلی نویسندگان بر دوره معاصر است. در جلد نخست از نظرات محققان و اندیشمندان اعم از قدما و متأخرین که درباره موضوع شهادت به صورت استنباطی و استدلالی بحث کرده‌اند استفاده شده و از طرفی شمّه‌ای از پیشینه تاریخی شهادت و شهادت‌نامه و شیوه نگارش ذکر شده است. در جلد دوم نیز، ساختار محتوایی و بیرونی استشهادنامه‌ها به همراه درج تصاویری از اسناد گزینش و یا بازنویسی آن‌ها و همچنین با مراجعه به مراکز مربوطه مورد بررسی قرار گرفته است. روشی نیز که در ترتیب مجموعه اسناد به کار بردیم، مبتنی بر نظم منطقی از لحاظ قدمت تاریخی استشهادنامه‌ها بود.
این روزها خیلی کم ترجمه و تالیف گروهی و یا دو نفره می‌بینیم کمی از تجربه این کار بگویید.
با توجه به عدم پیشینه پژوهشی در این اثر و حوزه وسیع تاریخی مدنظر گرفته شده از قرون اولیه اسلامی تا قرن حاضر و نیز گستردگی مکانی و پراکندگی اسناد در مراکز اسنادی مختلف، از آستان قدس گرفته تا آرشیو ملی ایران و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و وزارت خارجه و... که گردآوری آن کار زمان‌بر و دشواری بود، همه اینها اشتیاق کار مشترک را در طرفین زیاد کرد. از ابتدا طی همفکری تصمیم گرفتیم این کار را به‌صورت مشترک آغاز کرده تا هم از سختی‌های کار کسر شده هم انرژی کار دو برابر شود. از نظر شخص بنده، کار جمعی، کاری غنی‌تر و سودمندتر خواهد بود و حاصل آن خلاقیت و نوآوری بیشتری خواهد داشت.
اساسا استشهاد به چه معناست و چه کارکردی داشته است؟
کلمه استشهاد از شهادت گرفته شده است. شهادت یکی از ادّله اثبات دعوی، اعم از جزائی- حقوقی و تنها راه عمومی است که در همه اوضاع و شرایط می‌توان به وسیله آن، حوادث را ضبط کرد. در تعریف عرف، شهادت عبارت است از، اظهار و اعلام یک یا چند نفر، به نفع یکی از اصحاب دعوی و بر ضرر دیگری، بر وقوع یا وجود امر محسوسی که در گذشته یا حال، به واسطه حواس پنجگانه ادارک می‌شوند. شهادت بر وقوع امضاء یا مهر سند از شخص معین که ناشی از حس باشد، مشمول عنوان شهادت است و آثار قانونی آن را دارد. استشهادنامه هم گونه‌ای از اسناد و ادلّه‌های شرعی است که حاوی مطالب و نکات بسیاری درباره مسائل زندگی روزمره طبقات گوناگون جامعه است. به بیانی، استشهادنامه پرسش مکتوب فردی است و پاسخ جمعی با شرایط خاص، که در جریان امر شناخته شده‌ای بوده‌اند و در قالب متن مدونی در اختیار قاضی قرار می‌گیرد. از این نوشته با اسامی محضرنامه، شهادت‌نامه، استعلام‌نامه، استشهادیه، استشهادنامچه، ورقه استشهاد و نیز استخبارنامه، گواهینامه نام برده شده است. این اسناد، کارکردهای بسیاری دارد. تاریخی در خور استناد است که بر پایه اسناد تاریخی معتبر تنظیم شده باشد؛ زیرا با توجه به اینکه مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اداری و علمی نقش زیادی در تولید اسناد داشته‌اند، از ابزارهای شناخت تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هستند.
از استشهادنامه‌ها، می‌توان اطلاعات زیادی در رابطه با امور حقوقی و قضایی، همچون بدرفتاری و تعرّضات عمال حکومت، تفرقه‌های مختلف میان فرقه‌های دینی همچون کلیمیان، یهودیان، زرتشتیان، ازدواج و طلاق، دعاوی افراد در مورد ضرب و شتم، میزان ارثیه و انحصار وراثت، نزاع و درگیری و قتل؛ امور مالی همچون اطلاعات اجتماعی و شغلی و ارتقای شغلی افراد، تفاوت اوزان شهرها، ابقا یا ارتقای افراد در سمت خود؛ امور وقفی، ملکی و زراعی و نیز اموری متفرقه همچون انجام حج نیابتی، رؤیت هلال ماه در ماه رمضان به دست آورد. همچنین با بررسی و دقت در این اسناد می‌توان به بسیاری از مسائل تاریخی پی برد که به علت شخصی بودن در تاریخ ثبت نمی‌شده‌اند. بسیاری از حقایق را می‌توان از طریق این یافت‌ها روشن کرد. به عنوان مثال یکی از این استشهادنامه‌ها ظاهرا برای همیشه به دعوای ملیت همسر و شخص سیدجمال الدین اسدآبادی خاتمه می‌دهد و شهود شهادت می‌دهند که اصالتا ایرانی و اهل اسدآباد همدان هستند.
مفهوم استشهاد از چه زمانی وارد تاریخ ایران شد آیا قبل از ورود اسلام به ایران وجود داشته است؟
شهادت به عنوان یکی از دلایل دعاوی و همچنین استفاده از سند بعنوان مدرک سابقه‌ای بسیار طولانی دارد.در دین یهود، در حقوق رم، در نظام حقوقی ایران باستان و... به کرات به عناوین شهادت و گواهینامه برمی‌خوریم. در ایران پیش از اسلام، توسل به اسناد و مدارک معمول بوده و پاره‌ای از قراردادها و معاملات حقوقی به تحریر در می‌آمده است. در کتاب‌های حقوقی زرتشتیان نیز، بخش مخصوصی به «گواهی و سوگند» اختصاص داشته است، و در یکی از نسک‌های اوستا طرز رسیدگی و احضار شهود و طرح شکایت و موضوع حضور و علم طرفین معین شده بود. در بخش اساطیری شاهنامه نیز در پی داستان کاوه و ضحاک به مسئله دادخواهی کاوه برای جان پسرش برمی‌خوریم که ضحاک از وی محضر و گواهی‌نامه‌ای طلبید که اطرافیان ضحاک و درباریان دروغ‌زن در تأیید عدالت و حسن سلوک ضحاک و برتری ادامه سلطنت او در برابر فریدون نوشته‌اند، را گواهی کند.
یکی محضر اکنون بباید نوشت / که جز تخم نیکی سپهبد نکشت
اما کاوه از این کار ابا می‌کند و آن گواهینامه را پاره می‌کند.
با استقرار حاکمیت اسلام و وحی نبوی، با استناد آیات 282 و 283 از سوره بقره و توصیه به نوشتن و تقریر در معاملات، راه استفاده از سند در روابط حقوقی گشوده شد. در حقوق امامیه همواره شهادت بهعنوان یک بیّنه شرعی هم در امور مدنی و هم در امور جزائی و هم در تنظیم اسناد، دلیل معتبر و مؤثر بود و مورد توجه و تأکید فقها و علما قرار داشته است. از این‌رو در جای جای تواریخ بعد از اسلام به اصطلاح محضر کردن یا محضر نوشتن برمی‌خوریم که یکی از عناوین استشهادنامه است. محضر کردن، صورت جلسه یا تنظیم نوشتهای بود برای اثبات دعوی، که در حضور حاکم برای هر یک از طرفین دعوی و ارباب رجوع تنظیم می‌شد، چه دعوایی مطرح شده باشد چه نه، به مُهر و امضای گواهان می‌رسید و چون این نوشته با حضور متقاضی تنظیم آن تهیه می‌شد، محضر نامیده می‌شد.
خانم بلندی آیا فکر نمی کنید که پرداختن به این مسائل در تاریخ کمی کنگ و مبهم است؟
بله، با وجود اینکه حدود دو دهه است که به این گرایش پرداخته شده است هنوز هم برای بسیاری از اهل تاریخ مبهم است. پرداختن به اسناد و نسخ خطی به شکل علمی در فضای دانشگاهی پیشینه کوتاهی دارد. با ورود گرایش اسناد، مدارک آرشیوی و نسخ خطی در دانشگاه تهران که هنوز دو دهه از ورود آن به عرصه گرایش‌های تحصیلی رشته تاریخ نگذشته است، ابهامات زیادی پیش روی دانشجویان رشته تاریخ بود. دانشجویانی که هنوز با منابع تاریخی دست اول به خصوص اسناد و نسخ خطی روبه رو نشده بودند حال می‌بایست علاوه بر روبه‌رو شدن، خوانش کرده و با مُهر، طغرا، خطوط مختلف، چیستی سجلات و هر آن‌گونه که در یک سند تاریخی اعم از عرفی، شرعی، دیوانی و غیردیوانی موجود است آشنا شود؛ از طرفی به محض اندکی آشنایی باید پایان‌نامه‌ای تدوین کند که تاکنون مانند آن نوشته نشده، موضوعاتی که پیشینه پژوهشی خاصی ندارند. به بیان دیگر، دانشجو در اولین پژوهش جدی نظام آموزشی‌اش، فرایند جسورانه‌ای را باید طی کند.
ابهام چیستی این مسائل در تاریخ هنوز هم حل نشده و بیشتر، به دلیل عدم آشنایی کافی با آن، اهمیت این گرایش و مسائل مطرح شده در آن را انکار می‌کنند. بنابراین پرداختن به چنین موضوعاتی علاقه کافی و جسارت وافی می‌طلبد. ما بر آنیم که بسیاری از گره‌های تاریخی را به مدد این اسناد بگشاییم. زیرا بسیاری از رازهای تاریخی در این اسناد که اغلب به دلیل عدم خوانش و بررسی مغفول مانده و در کنج کتابخانه‌ها و گنجه‌ها فراموش شده‌اند نهفته است. بهتر است بگویم خوانش، بررسی و غور در اسناد، از محورهای مهم جامانده از بررسی‌های تاریخی است که نویسندگان با توجه به حوزه تخصصی تاریخ ایران اسلامی، متوجه یکی از کاستی‌ها در میان منابع تاریخی شده‌اند. در این میان استشهادنامه‌ها به عنوان بخشی از اسناد شرعی که جایگاه مهمی در تاریخ حقوق اسلامی دارند گزینش شد.
از مشکلات کار کمی بگوید.
ورود به عرصه سندشناسی جسارت بسیاری می‌طلبد چرا که در عرصه دانشگاهی سابقه پژوهش کمتری داشته و زحمت و زمان بیشتری می‌طلبد؛ اساسی‌ترین مشکل کار برای هر سندپژوهی، دسترسی به اصل اسناد است. شناخت یک نوع سند، نیاز به گردآوری حجم بزرگی از آن نوع سند دارد که بایستی از مراکز آرشیوی معتبر، شناسایی و گردآوری شود. علاوه بر آن، در فهرست‌نویسی استشهادنامه‌ها در برخی از مراکز آرشیوی، اسنادی چون شهادت‌نامه، عریضه، کارنامه، حکم قاضی و... یا بالعکس، تحت عنوان استشهادنامه تنظیم و توصیف شده بود که نیاز به خوانش سند و تشخیص این خطاها داشت. از دیگر مشکلات کار دشواری خوانش اسناد قدیمی‌تر و گاه اصطلاحات تاریخی، حقوقی، ادبی و گاهی ناشناخته و مستعمل بود.
گردآوری این استشهادنامه‌های تاریخی چند سال طول کشید؟
گردآوری استشهادنامه‌های تاریخی از مراکز مهم اسنادی مانند آستان قدس رضوی، وزارت امور خارجه، آرشیو ملی، مخزن بخش اسلامی موزه ملی، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و... نیز خوانش این اسناد به همراه تدوین اثر، فارغ از زمانی که در شکل اولیه در قالب یک پایان‌نامه با عنوان استشهادنامه های دوره قاجار از دوره ناصری تا پایان قاجاریه تدوین شده بود، بیش از ۸ سال طول کشید.
آیا برای نگارش این کتاب به چارچوب نظری خاصی هم توجه داشتید یا صرفا یک کار توصیفی است؟
روش این اثر صرفا توصیفی نیست؛ در این کتاب سعی شده است که ابعاد مختلف استشهادنامه‌ها، از نظر ساختار، محتوا، هدف، ماهیت و روش مورد بررسی قرار گیرد. به بیان دیگر در این اثر، از روش تحقیق تاریخی استفاده شده و محتوای اسناد و استشهادنامه‌ها مورد تحلیل قرار گرفته است.