فرهنگ امروز: مراسم نکوداشت یوسف مجیدزاده، استاد پیشکسوت باستان‌شناسی ایران دوشنبه ۹ خرداد ۱۴۰۱ در سالن همایش‌های موزه ملی ایران برگزار شد. جبرئیل نوکنده، رییس موزه ملی ایران، کوروش روستایی، رییس پژوهشکده باستان‌شناسی، احمد مسجدجامعی قائم مقام مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، سیدمحمد بهشتی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری، مصیب امیری، مدیر پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور، فخری دانش‌پورپرور، استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران و جلیل گلشن، رییس میراث فرهنگی و گردشگری در این مراسم سخنرانی کردند.
مجیدزاده متخصص پیش از تاریخ است
در آغاز این مراسم جبرئیل نوکنده، رییس موزه ملی ایران گفت: امروز برای قدرشناسی از زحمات استادی پیشکسوت گرد هم آمده‌ایم که همه ما به شاگردی ایشان افتخار می‌کنیم اگرچه شاید بسیاری از ما افتخار شاگردی مستقیم ایشان را نداشته‌ایم. اما بی‌گمان کاوش‌ها سخنرانی‌ها مقالات و کتاب‌های ایشان برای ما آموزنده بوده است. نام یوسف مجیدزاده از آغاز در کنار نام بزرگانی چون عزت‌الله نگهبان و صادق ملک شهمیرزادی و سایر باستان‌شناسان فرهیخته ایران آمده است.
وی افزود: مجیدزاده کارنامه میدانی و انتشاراتی پرباری دارد، جزو محدود باستان‌شناسان ایرانی است که نظریه‌پردازی را می‌شناسد و در نقد و بررسی نظریات خود و دیگران دست بالایی دارد. از کاوش‌های تپه قبرستان گرفته تا محوطه ازبکی و جیرفت به آموزش جوانان علاقه نشان داد. او به باستان‌شناسی ایران بدهکاری خاصی ندارد بلکه همه ما به ایشان و تلاش‌هایشان مدیونیم. وی در این مسیر نامهربانی‌های بسیار دید اما از همه آنها پلی به سوی موفقیت و خدمات فرهنگی ساخت.
رییس موزه ملی ایران ادامه داد: مجیدزاده متخصص پیش از تاریخ است اما زمانی که بدون هماهنگی وی درس ایلام را به عهده ایشان گذاشتند، نه تنها آن ترم را با موفقیت ارایه کرد بلکه آنقدر در موضوع ایلام مطالعه و پژوهش کرد که کتاب ایلام را نوشت که پس از چند دهه همچنان در دانشگاه تهران بازچاپ می‌شود. این روحیه تلاشگر و تسلیم‌ناشدنی وی در این روزها بیش از هر چیزی به کارمان می‌آید.
نوکنده گفت: نکته پایانی که درباره مجیدزاده می‌تواند چراغ راه ما باشد این است که باوجود تمام ناملایماتی که بر وی گذشت در پرونده استرداد اشیاء جیرفت نشان داد که همچنان سرباز جان برکف سرزمین و فرهنگش است. کاش شاگردان خوبی برایش باشیم. مشارکت در این بزرگداشت را افتخاری برای موزه ملی ایران می‌دانم.
اگر بلندقامتیم بر شانه کسانی چون مجیدزاده ایستاده‌ایم
در ادامه مراسم کوروش روستایی، رییس پژوهشکده باستان‌شناسی گفت: بسیار خوشوقتم که در این مراسم شرکت می‌کنم، این سنتی است که در چند سال اخیر درباره چند تن از پیشکسوتان اجرا شده و امیدوارم ادامه پیدا کند. متاسفانه من افتخار شاگردی مستقیم مجیدزاده را نداشتم ولی از سبک و منش ایشان بسیار آموختم.
وی به سفال آلویی و مقایسه تپه بهارستان و تپه سیک اشاره و بیان کرد: درباره مجیدزاده صحبت زیاد است، می‌خواهم به مومن بودن وی اشاره کنم و این‌که در زمان کاوش نیز بسیار فروتن است. به هر حال اگر امروز حس می‌کنیم بلندقامتیم دلیلش این است که بر شانه کسانی چون ملک شهمیرزادی و مجیدزاده ایستاده‌ایم.
موزه‌ها یکپارچه شوند تا بزرگترین موزه تاریخ شکل بگیرد
در ادامه این مراسم احمد مسجدجامعی با بیان این‌که مجیدزاده عمرش را برای دفاع از حیثیت و هویت این سرزمین گذاشت، گفت: این نسل دلسوز ایران بودند. زریاب خویی و ژاله آموزگار را هم در این نسل داریم. آذرتاش آذرنوش هم از همکاران دایره‌المعارف بود، آخرین کار وی «الهدایا و التحف» مربوط به قرن چهارم بود که از سوی ایشان تصحیح شد، من دیدم با چه دقتی در این کتاب کلمات عربی را برشمرده است، پس استخراج کردم و یادداشتی هم در مورد آن نوشتم.
وی با بیان این‌که اینها نسلی بودند که دغدغه ایران را داشتند و در هیچ حالی از ایران غافل نبودند، افزود: این روزها یکی از بزرگانی که به دیار باقی شتافت محمدرضا حکیمی بود. شخصیت ممتاز و برجسته‌ای که وارد دانشگاه تهران شد و تدریس تاریخ را عهده‌دار شد. وی یک شخصیت سیاسی بود که مقاله و مطلب می‌نوشت.
مسجدجامعی بیان کرد: زرین‌کوب هم بود اما مجیدزاده جنبه مدیریت ویژه‌ای داشت. در همان سال‌های اول انقلاب نوعی تاریخ‌ستیزی وجود داشت، سپس مکانی را تصویب کردیم تا موزه‌ها در کنار یکدیگر قرار بگیرند، محل وزارت خارجه هم قرار بود که موزه دیپلماسی بشود، چون آنجا انبوه آثار وجود دارد که هنوز عرضه نشده است و با چنگ و دندان این فضاها حفظ شد. در آن شرایط دشوار مجیدزاده مقاومت کرد در برابر این‌که رشته تاریخ و باستان‌شناسی ادغام شود، البته زنده‌یاد دکتر حبیبی هم کمک ایشان بود.
وی با بیان این‌که به کوشش مجیدزاده تصویب شد که ما باستان‌شناسی را مستقل از تاریخ داشته باشیم، گفت: در چنین شرایطی مجیدزاده کار را پیش برد، ما بزرگان دیگری هم داشتیم ولی این‌که از رشته دفاع کند و نشریه مارلیک را ادامه بدهد یک نوع غیرت و حمیت می‌خواهد.
قائم مقام مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در ادامه بیان کرد: مجیدزاده کتابی درباره بین‌النهرین نوشت که کتاب سال شد. این مهم است در شرایطی که به ایشان توهین شده بود، تحقیقی را در تپه ازبکی انجام داد، حاصل این تحقیقات به سازمان ملل رفت زیرا نشان‌دهنده این مرز و بوم بود.
مسجد جامعی با بیان این‌که نمی‌دانم چگونه است که با باستان‌شناسی خیلی همراه نبودیم، گفت: اکنون وضعیت به گونه‌ای عوض شده است. به موزه عربستان سری زدم، خالی بود اما الان فعالیت‌های جدی در حوزه باستان‌شناسی را شروع کرده‌اند.
وی با بیان این‌که کارهای بین‌النهرین و تپه ازبکی مجیدزاده تنها ۵ متر پیش رفته و می‌توانیم تا ۱۱ متر پیش برویم، بیان کرد: چون ما لایه به لایه اشیاء داریم و باید تدبیری بیندیشیم برای این‌که این کارهایی که دیگران شروع کردند، ادامه پیدا کند. در همین مولوی یک بانوی ۷ هزار ساله را پیدا کردیم. اینها یک مجموعه به هم پیوسته را ایجاد می‌کند و حبس کردن آثار فرهنگی در جای خود معنادارتر است.
وی بیان کرد: موزه‌ها باید یکپارچه شوند تا بزرگترین موزه تاریخ شکل بگیرد. باید طرحی تهیه کنیم تا این میراث‌های ارزشمند ۷ هزار سال هنر ایرانی را در آنجا به نمایش بگذاریم. نزدیک به ۲۰۰ موزه در تهران داریم. فضای عمومی و اجتماعی مهیاست، باید شرایطی فراهم کنیم که استمرار پیدا کند.
وی افزود: از میدان امام‌حسین (ع) تا آزادی این‌همه خیابان وجود دارد، نام تمام این خیابان‌ها عوض شده است به جز فردوسی، این نشان می‌دهد چیزهایی چنان برای مردم اهمیت دارد که تحت هیچ شرایطی قابل تغییر نیست.
مجیدزاده حق زیادی به گردن باستان‌شناسی ایران دارد
در ادامه سیدمحمد بهشتی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری گفت: حفاری‌های زیادی صورت گرفت که همه ارزشمند و مهم بودند. حفاری‌هایی همچون شهر سوخته، سیلک و... ولی نباید از حق بگذریم که یک چیزهایی را مجیدزاده پایه‌گذاری کرد که فکر می‌کنم بعد از آن خیلی با آن فاصله داریم.
وی افزود: مجیدزاده فعالیت باستان‌شناسی را با آموزش همراه کرد. صبح حفاری می‌کرد و بعدازظهر درس می‌داد. شاید نخستین باستان‌شناسی بود که به محض این‌که کارش تمام می‌شد، گزارش به همکار می‌داد. در حالی‌که داشتیم افرادی را که سال‌ها حفاری کرده بودند و گزارش نداده از دنیا رفتند.
بهشتی ادامه داد: گزارش هر فصل را بلافاصله تدوین و منتشر کردند که پیش از ایشان مرسوم نبود. قبل از وی حفاری با جامعه محلی ارتباطی نداشت، ولی در زمان مجیدزاده شاهد این بودیم که حفاری باستان‌شناسی در تعامل با جامعه صورت گرفت.
عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری با بیان این‌که ما حفاظت و پژوهش معرفی کردیم؛ گفت: همه اینها را در تعامل با دکتر مجیدزاده تمرین کردیم. در بسیاری از مواقع این تصور وجود دارد که اینها یک حوزه منفک هستند، اما مجیدزاده نشان داد این سه تا سه وجه یک منشورند.
بهشتی با بیان این‌که شما اگر فقط به تجربه جیرفت نگاه کنید، در می‌یابید تا سال‌ها تجربه یگانه‌ای خواهد بود، بیان کرد: با وجود او هم حفاظت، هم پژوهش و هم معرفی محقق شد و این مدیریت علمی مجیدزاده بود که توانست چنین کار بزرگی را به انجام برساند.
وی افزود: شاید سال‌ها طول بکشد تا دوباره آن استانداردها برگردد، ولی مجیدزاده نشان داد که چنین موفقیت‌هایی کسب شدنی است. وی حق زیادی به گردن باستان‌شناسی ایران دارد و باید خیلی زودتر از اینها ابراز حق‌شناسی می‌کردیم. من به سهم خودم آرزوی سلامتی و طول عمر و فعالیت علمی مجیدزاده را دارم.
امیدواریم نقطه عطفی در باستان‌شناسی ایران شکل بگیرد
در ادامه این مراسم مصیب امیری گفت: فعالیت‌های باستان‌شناسی از مرحله‌ای شروع شد که به دست آوردن اشیا ملاک بود ولی در مرحله بعد خواناسازی یا به دست آوردن آثار معماری مورد توجه قرار گرفت. امروز به دست آوردن مواد فرهنگی و ارتباط با جوامع و انسان‌ها مهم است و باستان‌شناسی از دانش دیگر هم کمک می‌گیرد.
مدیر پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور ادامه داد: امیدواریم باستان‌شناسی پیشرفت کند و نقطه عطفی در باستان‌شناسی ایران شکل بگیرد.
مجیدزاده در کتاب‌هایش طراحی‌های بسیار دقیقی انجام می‌داد
در ادامه این مراسم دکتر فخری دانش‌پورپرور، استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران گفت: لازم می‌دانم در این‌جا از یوسف کیانی، مسعود گلزاری، سالار صالحی، رضا مستوفی، ملک شهمیرزادی و حسن طلایی نام ببرم.
وی با بیان‌اینکه حیفم می‌آید حالا که فرصتی دست داده از استادان خودم و مجیدزاده ذکری نکنم، افزود: عزت‌الله نگهبان، پدر باستان‌شناسی ایران، سیمین دانشور، بانوی داستان‌نویس، منوچهر ستوده، پرویز ورجاوند، مهدی بیانی، عیسی بهنام، ملک‌زاده بیانی و محسن مقدم در این‌جا یاد می‌کنم.
دانش‌پور پرور بیان کرد: در آن زمان یکسری دیگر از بزرگواران استادان قابلی بودند همچون باستانی پاریزی، عبدالحسین زرین‌کوب، عبدالحسین نوایی، عبدالعظیم رضایی، احمد بهمنش و خانبابا بیانی که هر کدام تعریف‌های بسیاری دارند و حیف است از کتاب‌های این بزرگان استفاده نکنیم.
وی افزود: اما مجیدزاده به عنوان همکار استادی با همت و جدی بود و به امور باستان‌شناسی علاقه وافر داشت و در تدریس و کلاس‌داری تبحر ویژه‌ای داشت. مجیدزاده دانش خویش را به دانشجویان یاد می‌داد و این‌گونه نبود که فوت و فن کوزه‌گری را مخفی کند. سه کتاب معروف بین‌النهرین معرف حضور شما هست که منبع بسیار ارزنده‌ای برای علاقه‌مندان به باستان‌شناسی است.
وی بیان کرد: مجیدزاده طراحی قابل بود، در کتاب‌هایش طراحی‌های بسیار دقیقی انجام می‌داد، در گذشته سه نفر در دنیا از این توانایی برخوردار بودند که دو نفر دیگر از همکلاسی‌های مجیدزاده بودند و اکنون به رحمت ایزدی پیوستند. وی در اندازه‌گیری‌های چشمی هم استاد بود. کاوش‌هایی زیادی همچون تپه قزوین، تپه ازبکی و جیرفت را انجام داد که جیرفت یکی از شاهکارهای باستان‌شناسی ایران است.
فرهنگ ایران که افتخاری است جهانی نباید مصادره شود
در ادامه این مراسم نکوداشت جلال‌الدین رفیع‌فر، عضو وابسته مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران به ایراد سخن پرداخت و گفت: امروز روز بسیار پرشکوهی برای من است زیرا ارتباطی که با دکتر دارم نزدیک، صمیمانه و طولانی‌مدت است و در حدود ۵۰ سال است که با وی در ارتباطم. ارتباط ما سه جنبه دوستی، شاگردی و حرفه‌ای دارد.
وی افزود: در فعالیت‌های باستان‌شناسی که در کنار وی بودم، پستی و بلندی‌های زیادی دیدم. درباره آن روزهایی که در تنگناهایی قرار گرفته بود. شاهد بودم که در دانشکده ادبیات اتفاقات ناخوشایندی افتاد که یکی از آنها تسویه کردن با مجیدزاده بود به اتهام بی‌سوادی، متاسفانه این اتفاقات افتاد و ایشان به صورت ناجوانمردانه‌ای از کار باستان‌شناسی و تدریس کنار گذاشته شد، وی این فشار را تحمل کرد ولی از صحنه خارج نشد و به کار علمی ادامه داد و آن کارها در پروژه علمی ایشان وجود دارد.
رفیع‌فر با بیان این‌که اقرار می‌کنم که الفبای باستان‌شناسی را من از مجیدزاده یاد گرفتم، گفت: ایشان یکی از دل‌سوزترین و فداکارترین استادان ما بود. دانشجو را از هر نظر آموزش می‌داد.
وی به لایحه اخیری که به مجلس رفت درباره کاوش اشیاء باستان‌شناسی توسط مردم اشاره کرد و گفت: این لایحه می‌تواند لطمه سنگینی به فرهنگ و تاریخ و هویت ایرانی بزند. می‌خواهم سپاسگزاری کنم از کسانی که شجاعانه مطالبی را مطرح کردند و نتیجه این شد تا این لایحه فعلا کنار گذاشته شود. اتفاقات این‌چنینی نباید بیفتد و فرهنگ ایران که افتخاری جهانی است به این شکل مصادره شود.
کاوش باستان‌شناسی جیرفت یکی از افتخارات کشور است
همچنین جلیل گلشن، رییس میراث فرهنگی و گردشگری در ادامه این مراسم نکوداشت گفت: رشته باستان‌شناسی یک ویژگی دارد که کمتر رشته‌هایی دیگر با آن درگیر هستند، یکی از مهم‌ترین خصوصیات باستان‌شناسی امانت‌داری آن است. همین‌طور که همه مطلع هستند با موادی سرو کار دارد که از نظر مادی بسیار ارزشمند است، اما چنان این اساتید ما را پرورش دادند که پیدا کردن شی برای باستان‌شناسان هیچ ارزشی ندارد. امکان این برای هر باستان‌شناسی است که وقتی به شی می‌رسد نگوید به دست آوردم و این یعنی امانت‌داری.
وی با بیان این‌که در کار باستان‌شناسی تعهد و عشق لازم است، بیان کرد: یاد یک جمله از پدر پروین اعتصامی افتادم، «هنرمند به جان برسد و به مال نرسد» باستان‌شناسی هم چنین چیزی است، عشق، تعهد و امانت‌داری.
گلشن در ادامه با اشاره به کاوش باستان‌شناسی جیرفت گفت: کاوش باستان‌شناسی جیرفت یکی از افتخارات کشور است که توسط یک ایرانی انجام شد و دارای تمدنی به نام هزاره سوم شدیم. البته این کاوش نیمه‌کاره رها شد که باید برای ادامه آن کوشش شود و گویا قرار بر این است که این کاوش در سال جاری ادامه یابد.
گرایش من به باستان‌شناسی از سر عشق بود
در پایان مراسم نیز یوسف مجیدزاده در پیامی که به این همایش ارسال کرده بود، گفت: گرایش من به باستان‌شناسی این‌گونه بود که به بازدید از یک پل دوره ساسانیان می‌رفتیم من قبل از رفتن به آنجا در مورد این اثر خواندم، در آنجا یکی از همراهان پرسید، این پل برای چه زمانی است و من گفتم برای دوره ساسانیان. پل دیگری را نشان داد و گفت این برای چه دوره‌ای است و من دوره تاریخی آن را بیان کردم، شخص همراه من با تاسف گفت ما این بودیم و این شدیم!
این بود که تصمیم گرفتم بعد از دیپلم باستان‌شناسی بخوانم. کنکور که دادم فقط یک رشته انتخاب کردم که آن هم باستان‌شناسی دانشگاه تهران و قبول شدم. بعد از آن بورسیه شدم و برای ادامه تحصیل دانشگاه موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو را انتخاب کردم زیرا بزرگترین دانشگاه باستان‌شناسی دنیاست و اساتید بزرگی در آن تدریس می‌کردند. سپس به ایران برگشتم و در دانشگاه تهران استخدام شدم و بعد از استخدام دوباره به دانشگاه شیکاگو برگشتم و دوره دکتری را به پایان رساندم.
مجیدزاده سپس بر روی کلیپی که از کاوش‌های باستان‌شناسی ایشان پخش شد، به تشریح کارهایی که در این عرصه انجام داده بود، پرداخت.
در پایان این مراسم نکوداشت کتاب «سپهر مجد: باستان‌شناسی دنیای ایرانی و سرزمین‌های پیرامون» (جشن‌نامه دکتر یوسف مجیدزاده) که حاصل کوشش سجاد علی‌بیگی، محمدرضا میری و هالی پیتمَن است و از سوی انتشارات دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به چاپ رسیده است، رونمایی شد. این کتاب سهم چشمگیری از پیشرفت مطالعات باستان‌شناسی در مجامع علمی ایران، از تألیف و ترجمه و تدریس را مرهون کوشش‌های یوسف مجیدزاده بیان می‌کند و مؤلفان این مجموعه، به نشانه سپاس و به افتخار مقام علمی ایشان، مقالات خود را به استاد تقدیم کرده‌اند.