سفرنامه‌های حج؛ مهم‌ترین منابع بیان جزئیات تاریخ و مناسک حج
فرهنگ امروز: نگارش «سفرنامه‌های حج»، که از رایج‌ترین سفرنامه‌ها در ادبیات پارسی است، از زمان ناصرخسرو و ابن‌بطوطه شروع شد و تا نویسندگان شهره عصر حاضر یعنی شریعتی و آل احمد و حتی متأخرتر ادامه یافته است.
این نوع سفرنامه جدا از بیان عبودیت نگارنده، منبع مستندی برای برخی آثار و رسوم اسلامی است که در گذر زمان دستخوش تغییر شده؛ مثلاً در سفرنامه‌های حج دوره قاجار به رسوم و آئین‌های حج در عربستان و مکه اشاره شده که امروز هیچ اثری از آنان به جا نمانده است.
یکی از کاربردهای مهم این سفرنامه‌ها استفاده از مستندات مورد اشاره در آن‌ها برای نگارش کتب تحقیقی و علمی است. مثلا احمد خامه‌یار در نگارش کتاب جدید خود با عنوان «بهشت بقیع»، که یک کتاب پژوهشی درباره معماری قبرستان بقیع است، از چندین سفرنامه فارسی و عربی بهره برده است. به همین منظور با او به گفت‌وگو نشستیم.
خامه‌یار درباره استفاده از سفرنامه‌های حج در نگارش کتاب «بهشت بقیع» عنوان کرد: خوشبختانه سفرنامه حج زیاد داریم و این سفرنامه‌ها هم اطلاعات خوبی درباره بقیع به ما می‌دهند. البته در کتاب «بهشت بقیع» چون جنبه خاصی از بقیع را که بیشتر بحث معماری و ظاهر و جزئیات بنا بود، بررسی کرده‌ام، ارجاعاتم به سفرنامه‌ها کمتر از سایر منابع است.
نویسنده کتاب «بهشت بقیع» با اشاره به اینکه در این کتاب تقریبا به یازده سفرنامه عربی، شش سفرنامه فارسی و یک سفرنامه انگلیسی که به عربی ترجمه شده است، ارجاع داده‌ام؛ اظهار کرد: از میان سفرنامه‌های فارسی حج، «سفرنامه حاج عیاض‌خان قشقایی»، «سفرنامه فرهادمیرزا»، «سفرنامه مکه حسام‌السلطنه»، «سفرنامه میرزامحمدحسین فراهانی»، «هدایةالحجاج محمدرضا طباطبایی تبریزی» و «هدیة‌الزائرین محمدهادی زائر طهرانی» ازجمله سفرنامه‌هایی هستند که در نگارش «بهشت بقیع» از آن‌ها بهره برده‌ام.
وی ادامه داد: البته پایه اصلی کتاب «بهشت بقیع» تعدادی از نگاره‌ها و نقاشی‌هایی است که در نسخه‌های خطی سفرنامه «فتوح‌الحرمین» اثر محی‌الدین لاری است که در قالب یک منظومه نگاشته شده است. البته برخی به فتوح‌الحرمین به چشم سفرنامه نگاه می‌کنند، اما می‌توان آن را سفرنامه هم به حساب نیاورد و به‌عنوان یک ژانر و منظومه به اصطلاح حج‌نامه نگاه کرد.
خامه‌یار با تاکید بر اینکه تاکید وی در «بهشت بقیع» بر ابنا و بقاع متبرکه قبرستان بقیع است؛ اضافه کرد: سفرنامه‌های حج اطلاعات مختلف و متنوعی به دست می‌دهند. یک بخش آن زمان‌های زیارتی است که زائران حرمین شریفین و قبور بقیع به زیارت می‌رفتند. یک بخش بحث خادم قبور ائمه بقیع و مشکلاتی که برای زوار پیش می‌آوردند، مثلا از آن‌ها پول می‌گرفتند تا اجازه بدهند زیارت کنند. این‌ها اطلاعاتی است که در بسیاری از سفرنامه‌های حج آمده است که البته من در کتاب «بهشت بقیع» خیلی با آن کاری نداشتم و بیشتر اطلاعاتی که درباره شکل و معماری بنا به دست می‌دهند را مورد بررسی قرار دادم.
وی ادامه داد: وضعیت بناها، فاصله بناها و قبور از یکدیگر، ترتیب زیارت بناها توسط زائرین و شکل ضریح ائمه بقیع یا حتی شکل ضریح‌هایی که در سایر گنبدها و مزارهای بقیع بوده و احیانا اشاره‌هایی به بعضی از مدفونین در بقیع یا مزاراتی که در داخل قبرستان کنار مزار ائمه بقیع است، اطلاعاتی هستند که می‌توان از سفرنامه‌های حج به دست آورد.
توصیف دقیق قبرستان بقیع در سفرنامه «ابن جبیر»
این پژوهشگر و نویسنده ادامه داد: مثلا سفرنامه «ابن جبیر» توصیف بسیار خوب و دقیقی از قبرستان بقیع در زمان خودش دارد. جزئیات بسیار خوبی به دست می‌دهد. با توجه به اینکه ما منابع خیلی کمی برای آن دوره داریم که قبرستان بقیع را توصیف کرده باشند، ابن جبیر در این زمینه خیلی مهم است. توصیف خوبی از شکل ضریح یا صندوقچه‌هایی که آن زمان روی قبر چهار امام معصوم(ع) و قبر عباس عموی پیامبر(ص) ارائه کرده است.
نویسنده کتاب «بهشت بقیع» ضمن اشاره به اینکه در دوره‌های بعدی شاهد تعدادی سفرنامه‌های عربی هستیم که معمولا نویسنده‌های مغربی و اندلسی نوشته‌اند، عنوان کرد: سفرنامه «الحقیقة و المجاز» که نوشته یکی از علمای دمشق به نام عبدالغنی نابلسی دمشقی است از منابع مهم تاریخ حج است.
خامه‌یار با بیان اینکه در دوره قاجار هم سفرنامه‌های فارسی اطلاعات خوبی از حج و بقیع به دست می‌دهند، عنوان کرد: بعضی از این سفرنامه‌ها متن کتیبه‌هایی است که روی سردر هر یک از گنبدها را بازخوانی و ثبت کرده‌اند؛ مثلا کتاب «تحفة‌الحرمین» یا سفرنامه حج نائب‌الصدر شیرازی تقریبا متن همه کتیبه‌هایی که روی سردر گنبدها بوده را بازخوانی و ثبت کرده است. همچنین محمدرضا طباطبایی تبریزی در سفرنامه «هدایةالحجاج» به یک شعر عربی که روی سردر گنبد ائمه بقیع(ع) بوده را بازخوانی کرده است.
وی افزود: عبدالغنی نابلسی که روایت زیارت خود از بقیع و حج را در سفرنامه «الحقیقة و المجاز» نوشته، هنگام زیارت قبرستان بقیع، قصایدی به زبان عربی در مدح مدفونین بقیع به‌ویژه اهل بیت(ع) سروده است. تقریبا ۲۰۰ سال بعد از آن یک سفرنامه‌نویس به اسم ابوالقاسم قندهاری که احتمالا از علمای قندهار افغانستان بوده است، در سفرنامه‌اش اشاره می‌کند یک لوح مسی روی گنبد ائمه بقیع(ع) نصب بوده که متن آن ابیاتی در مدح ائمه(ع) بوده است. این کتیبه یا لوح مسی که ابوالقاسم قندهاری اشاره می‌کند همان قصیده‌ای است که عبدالغنی نابلسی در زیارت خودش سروده و نشان می‌دهد که بعدها این شعر او را در آنجا ثبت کرده‌اند.
نویسنده کتاب «بهشت بقیع» اضافه کرد: عبدالغنی نابلسی همچنین درمورد وضعیت بنا اشاره کرده که گنبد ائمه بقیع(ع) دو ورودی داشته است که اگر با عکس‌های قدیمی قبور بقیع پیش از تخریب مقایسه شود، دقیقا این دو ورودی را در ضلع غربی و شمالی بنا دیده می‌شوند.
خامه‌یار ضمن تاکید بر اطلاعات مهمی که از بطن سفرنامه‌های حج به دست می‌آید، عنوان کرد: محمدرضا طباطبایی تبریزی در سفرنامه حج خود اطلاع بسیار ناب و دست اول درباره شکل معماری گنبد ائمه بقیع(ع) می‌دهد و می‌گوید این بقعه را به‌گونه‌ای ساخته‌اند که از بیرون هشت ضلعی و از داخل چهار ضلعی دیده می‌شود. که این کلید بسیار مهمی در کنار اطلاعات دیگر است که بتوانیم سبک و الگوی معماری گنبد را به‌دست بیاوریم.
نویسنده کتاب «بهشت بقیع» با اشاره به اینکه سفرنامه‌های حج ایرانیان هم اطلاعات بسیار خوب و مفصلی درباره وضعیت قبور داخل گنبد و وضعیت ضریح‌های قبرستان بقیع دارد، اضافه کرد: اینکه یک ضریح چوبی در گنبد قرار داشته که داخل آن باز دو صندوقچه یا ضریح چوبی کوچک‌تر، یکی روی قبر عباس عمومی پیامبر(ص) و یک ضریح بزرگتر روی قبر چهار امام معصوم(ع) بوده است؛ یا مثلا اشاره به اینکه در محل مزار منصوب به حضرت زهرا سلام‌الله علیها یک ضریح تک‌ضلعی وجود داشته است که روی خود قبر هم با یک پرده گلابتون‌دوزی عثمانی پوشیده بوده است، توصیفات بسیار ریز و دقیقی است که عمدتا سفرنامه‌های حج ایرانیان یا فارسی به ما داده‌اند.
نقش سفرنامه‌های حج در نگاهداشت تمدن اسلامی
خامه‌یار درباره نقش سفرنامه‌های حج در نگاهداشت تمدن اسلامی هم عنوان کرد: بسیاری از متون تاریخی تمدن اسلامی را مورخانی که خودشان عمدتا ساکن شهرهای مکه و مدینه بودند، برای این دو شهر نوشته‌اند، که سفرنامه‌های حج در کنار این متون، منابع اصلی دیگری برای مطالعه تاریخ حج و حرمین شریفین هستند.
وی افزود: این مورخان معمولا از نگاه خودشان تاریخ‌نگاری کرده و اطلاعات دقیق و خوبی هم درباره تاریخ اماکن و مذهبی و فرهنگی و عبادی و سیاسی مکه و مدینه به دست داده‌اند اما سفرنامه‌ها به‌عنوان منابعی که نگاه بیرونی داشته‌اند، جزئیاتی را ثبت کرده‌اند که مورخان محلی آن‌ها را ثبت نمی‌کردند.
نویسنده کتاب «بهشت بقیع گفت: از آنجا که بسیاری اتفاقات برای مورخانی که ساکن مکه و مدینه بودند، روزمره و عادی بوده است، نیازی به ثبت کردن آن نمی‌دیدند اما سفرنامه‌هایی که نگارنده آن فقط یک بار به حج سفر کرده است، یک‌سری جزئیات مانند وضعیت و آداب حج‌گزاری، توصیف حج‌گزاران و کاروان‌های حج اقوام و کشورهای دیگر، اینکه معمولا چه اوقاتی را به زیارت و انجام دیگر مناسک مختلف حج اختصاص می‌دادند و سختی‌ها و موانعی که در دو شهر مکه و مدینه و حتی بیرون از آن برای حج‌گزاران پیش می‌آمده است را دارند. اذیت و آزارهایی که می‌شدند. مسیرهایی که برای حج‌گزاری طی می‌کردند و اطلاعاتی است که از تواریخ محلی به دست نمی‌آید را ثبت و ضبط می‌کردند و در این زمینه سفرنامه‌های حج مهم‌ترین منابع موجود هستند.