فرهنگ امروز: کتاب «نقش تجار در توسعه شهر تهران» (اجاره و اجاره‌داری بر پایه اسناد تجارتخانه اتحادیه) با حضور دکتر منصوره اتحادیه (نظام مافی)، پژوهشگر تاریخ، مولف و ناشر، رقیه آقابالازاده، مولف و پژوهشگر تاریخ، احمد مسجدجامعی، عضو سابق شورای شهر تهران و دبیری مهرشاد کاظمی، مدیر بخش تاریخ خانه اندیشمندان علوم انسانی شنبه پنجم شهریور در سالن حافظ خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
منصوره اتحادیه گفت: هدف من از چاپ کتاب «نقش تجار در توسعه شهر تهران» ابتدا چاپ اسناد خانوادگی و خصوصی و اهمیت دادن به آنهاست. اسنادی که اهمیت زیادی دارند و چه قدر در شرایط نامناسبی نگهداری شدند. البته خانواده‌ها ملاحظاتی دارند که آنها را منتشر نمی‌کنند. گاهی نیز آنها را ارزشمند نمی‌دانند. در صورتی که از همین اسناد خصوصی و مکاتبات اطلاعات زیادی قابل استخراج است.
او افزود: یکی از کتاب‌هایی که چندین سال پیش منتشر کردیم با عنوان «مراسلات تهران» مکاتبات میان دو نفر که میرزا حسن، یکی کارمند سفارت انگلیس و دیگری میرزاحسین معاصرالسلطنه در کاشان که درباره تهران، خرید زمین و سرمایه‌گذاری در دوره ناصری صحبت شده و از مکاتبات خصوصی دو نفر پیدا شده است.
این پژوهشگر تاریخ عنوان کرد: مکاتبات اتحادیه هم از این دست است که حاوی اطلاعات بسیاری از تاریخ دوره قاجار است به ویژه که ما از تاریخ مالی قاجار نه تاریخ اقتصادی اطلاعات چندانی نداریم. درباره معاملاتی که صورت می‌گرفت و حقوق‌هایی که پرداخت و مالیاتی که دریافت می‌شد، اطلاعات چندانی در دست نیست. به نظرم خوب است که به این موضوع توجه شود.
اتحادیه گفت: درباره خانواده اتحادیه باید بگویم حاجی لطفعلی اتحادیه یک تاجر تبریزی است که تقریبا 1300 قمری در تبریز عده‌ای از تجار و صراف‌ها به ویژه صراف‌ها شرکتی تشکیل می‌دهند به نام شرکت اتحادیه که رئیس آن حاج‌علی کوزه‌کنانی است که برادرش حاج مهدی کوزه‌کنانی از طرفداران نامدار مشروطه است.
او افزود: حاج لطفعلی اتحادیه به عنوان نماینده شرکت به تهران می‌آید تقریبا یک سال قبل از کشته شدن ناصرالدین شاه است. در این سفر حاج رحیم پسرش نیز همراه اوست. پس از آمدن حاج لطفعلی اتحادیه شرکت اتحادیه به هم می‌خورد و حاج لطفعلی و حاج رحیم اسم «اتحادیه» را به عنوان تجارتخانه خودشان می‌گیرند و در تهران شرکتی به همین نام راه‌اندازی می‌کنند. بعدها که نام خانوادگی باب می‌شود نام اتحادیه را به عنوان نام فامیلی انتخاب می‌کنند. بنابراین حاج لطفعلی نخستین اتحادیه است که نامش در تاریخ آمده است.
این استاد اسبق دانشگاه بیان کرد: اگر به اوضاع اقتصادی دوره قاجار نگاه کنیم پس از قرارداد ترکمانچای وضعیت اقتصادی ایران مناسب نیست و امتیازات زیادی به روس‌ها می‌دهد و بعدها انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها نیز امتیازاتی از ایران می‌گیرند و کار برای تجار ایرانی دشوارتر می‌شود. قبل از این‌که بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی در اواسط دوره ناصری باز شود، رقیب سرسخت بانک شاهنشاهی به ویژه صراف‌ها هستند.
اتحادیه گفت: تجار ایرانی نسبت به تجار خارجی که کلا تجارت خارجی دست آنهاست در سطح پایین‌تری قرار دارند و پولی که این وسط به دست می‌آید از تجارت خارجی است نه از تجارت داخلی. در این زمان تجار ایرانی تجار درجه دوم هستند و همه امتیازات با تجار خارجی است، کاپیتولاسیون در میان است و از حمایت قنسولی برخودار هستند. در این زمان تجار ایرانی اگر سرمایه‌ای دارند، شرکت تشکیل دهند؛ شرکتی که در رقابت حریف شرکت‌های خارجی نیست و در این میان تجار بزرگی چون امین‌الضرب سعی کرده که با به راه انداختن کارخانه راه تجارت را باز کند اما نتوانست.
او افزود: بنابراین با شرایطی که در کشور وجود داشت تجار از اواسط دوره ناصری به سمت سرمایه‌گذاری در مستغلات رفتند. وقتی سخن از مستغلات به میان می‌آید شامل همه چیز است از دکان و مغازه و باید بین این دو تفاوت قائل شویم برای این‌که مغازه جنس لوکس می‌فروشد و تجارتش بالاتر است اما در دکان چنین نیست. تجار شروع به خرید زمین‌های شهری می‌کند، خانه می‌خرند و شروع به سرمایه‌گذاری در آن برای اجاره دادن می‌کنند.
این استاد اسبق دانشگاه بیان کرد: زمانی که حاج لطفعلی مشغول سرمایه‌گذاری در بخش املاک است، در سال 1317.ه. ق بخشی از باغ لاله‌زار را خریداری کرده است برای این‌که به حاجی باقر صراف 7 هزار و نهصد و پنجاه و سه ذرع به مبلغ 12 هزار و پانصد تومان زمینی می‌فروشد که حدی به خیابان امیرهمایون است که در سند آمده حدی به باغ وحش و باغ معزالملک (شرق خیابان لاله‌زار). نکته جالب اینجاست بعدها که ما سندهای املاک را بررسی کردیم تعداد خیلی زیادی تقریبا 35 مغازه و دکان در کوچه‌ای به نام حاج باقر صراف دارد که این کوچه هنوز هم وجود دارد و نامش کوچه مجمل در شرق خیابان لاله‌زار نزدیک میدان توپخانه است.
اتحادیه گفت: غیر از این 35 مغازه که اشاره شد در خود خیابان لاله‌زار هم تعدادی مغازه و خانه دارد که نخستین اجاره‌ها در 1322 ه.ق ثبت شده است. اما عمارت مسکونی اتحادیه که در غرب خیابان لاله‌زار که 1294 شمسی وقتی یکی از دیوارهای تهران را خراب کردند، تعدادی ملک در غرب خیابان ساخته شد و یکی از افرادی که در آنجا سکونت می‌کرد امین‌السلطان یعنی پدر میرزا ابراهیم امین السطان است که بعد از مرگ پدرش تمام ارث میرزا علی اصغرخان اداره می‌کند تا زمانی که کشته می‌شود. ورثه او املاک را تقسیم می‌کنند و حاج لطفعلی ساختمان را خریداری می‌کند که متاسفانه سند خرید ساختمان در اسناد موجود نیست.
در ادامه این رونمایی رقیه آقابالازاده، یکی دیگر از مولفان کتاب «نقش تجار در توسعه شهر تهران» گفت: درباره جلد دوم کتاب نکاتی را مطرح می‌کنم همان طور که از عنوان کتاب مشخص است، جلد دوم به اسناد اجاره‌ای خانواده اتحادیه می‌پردازد. در کنار سایر اسناد اتحادیه اسناد اجاره‌ای وجود داشت که تعدادش هم کم نبود. نیاز است درباره این اسناد بررسی بیشتری صورت بگیرد.
او ادامه داد: تقریبا 500 برگ سند اجاره‌نامه موجود بود که تصمیم بر آن شد که مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرد. بعد از مطالعه و بررسی اسناد اطلاعات آنها در جداولی قرار گرفت. در اسناد اجاره‌ای که بخش اعظمی از اسناد اتحادیه را در برمی‌گرفت با چند مشخصه در جداول قرار دادیم. از نکات مهمی که در این اسناد موجود است می‌توان اشاره کرد؛ در این اسناد از دوره حاج لطفعلی، حاج رحیم و دو پسرش؛ علی آقا و جعفر آقا را در برمی‌گیرد که مستغلات به نام آنها بوده است. همانطور که اشاره کردم 500 برگ سند وجود داشت که 278 سند آن طرف نخست قرارداد حاج رحیم از سال 1322ه.ق تا 1311ه.ش است که قبل از سفرش برای مداوا به اروپا رفته بود.