فرهنگ امروز: ابوالفضل بیهقی یکی از مشاهیر خطه بیهق - سبزوار کنونی - است که به پاس مجاهدات وی در احیا و ارتقای نثر فارسی، سال گذشته با تصویب شورای انقلاب فرهنگی روز اول آبان به نام او سند خورد و در تقویم رسمی کشور به ثبت رسید.
ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی مشهور به دبیر در سال ۳۵۸ هجری قمری در قریه "حارث آباد"، از توابع سبزوار امروز، به دنیا آمد. آموزش ابتدایی را در بیهق و تحصیلات تکمیلی را در نیشابور گذراند و سپس به سبب علاقه وافر به نویسندگی به دربار غزنویان راه یافته و به دستیاری خواجه ابونصر مشکان (صاحب دیوان رسالت محمود غزنوی) برگزیده شد.
خواجه ابونصر مشکان، بیهقی را محرم و یار نزدیک خود دانست، چنانکه اسرار و اخبار دستگاه غزنوی را با او در میان می گذاشت که این موضوع در زمان کتابت تاریخش برای او سرمایه ارزشمندی شد.
بیهقی زمان حکومت مسعود غرنوی، دبیر دیوان رسالت و زیر دست ابوسهل زوزنی کار می کرد و در زمان سلطنت عزالدوله عبدالرشید غزنوی در ۴۴۰ به طور رسمی ریاست دیوان رسالت را به عهده گرفت و چندی بعد نیز به سبب برخی دسته بندیها و تهمتی که سخن چینان درباری بدو زدند، عزل و زندانی شد.
بیهقی که خود را نزدیک به روزگار بازنشستگی و دوران پیری می دید تصمیم گرفت حاصل تجربیاتش را با اثری عظیم برای آیندگان به یادگار بگذارد لذا به سراغ یاداشت هایش رفته و از سال ۴۴۸ تا ۴۵۱ هجری قمری به تألیف تاریخ خود پرداخت.
کتاب ارزشمند تاریخ بیهقی که به نام هایی چون تاریخ مسعودی، تاریخ آل سبکتکین، جامع التواریخ و تاریخ آل ناصر نیز خوانده شده از امهات نثر فارسی است و یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است که باید اقرار کرد تاریخ بیهقی آیینه روزگار غزنویان و بخش های شرقی ایران آن روزگاران است.
کتاب بیهقی در شرح سلطنت آل سبکتکین در سی مجلد بوده است که در آن از تشکیل دولت غزنوی تا اوایل سلطنت ابراهیم بن مسعود شرح شده است، که اکنون فقط قسمتی محدود از وقایع مربوط به دوران سلطنت مسعود بن محمود غزنوی و تاریخ خوارزم از آن موجود است.
بیهقی نه تنها یک مورخ است که در کتابش مسایل اجتماعی و اوضاع جغرافیایی را با دقت و وسواسی تمام بیان کرده و اثرش گنجینه ای ارزشمند از امثال و حکم و پند و اندرز است.
اثر ماندگار بیهقی نوعی ادبیات و تاریخ ادبیات است که از متون کلاسیک محسوب شده و سرشار از فنون بلاغت، آرایه های ادبی، نثری آهنگین و نیز نمونه اشعار است چنانکه وی را به عنوان پدر نثر فارسی نامبُردار کرده است.
این مورخ بزرگ، فردی خداترس و جوانمرد بود که پیامبر (ص) را یگانه روی زمین می دانست، به عهد و وفای خویش پایبند بود و با رای و تدبیر، امور خویش را اداره می کرد.
درباره اثر بیهقی باید گفت که تاریخ بیهقی علاوه بر اینکه از منابع اصیل و دست اول عصر غزنوی است، منبع بسیار ارزشمندی نیز در خصوص حکومت های معاصر وی از جمله سلجوقیان، سامانیان، صفاریان وخلفای عباسی است.
بیهقی در تاریخ نگاری خویش، بر خلاف آنچه که مرسوم بود، بدون ترس، ضعف پادشاهان و سلاطین را گوشزد کرده و در برابر گردنکشان سر طاعت نداشت، حقیقت و حق مطلب را بی هیچ واهمه ای بیان نموده و در اصول تاریخ نگاری دیدی دقیق و نقد علمی داشت.
مرحوم دکتر فیاض، اثر بیهقی را شاهکار ادب فارسی و نمونه خوب تاریخ نویسی می داند که یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است.
بیهقی در تاریخش می نویسد: "هیچ سخنی نیست که به خواندن نیرزد که آخر هیچ حکایت از نکته ای که به کار آید خالی نباشد".
تاریخ مسعودی، دارای اطلاعات بی نظیری در باره تشکیلات دیوانی ایران آن دوره است. بیهقی در منصب دیوانی خود یاداشتها برمی داشت و از اسناد رسمی دیپلماتیک برای خود نسخه ها تهیه می کرد که در موسم خانه نشینی آنها را تنظیم و گویا با یک دوربین برای آیندگان تصویربرداری کرده است.
بیهقی در تاریخ خود به دفاع از جامعیت کارش پرداخته و داد تاریخ را به تمام داده که در جایی از کتابش نوشته است: "می خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم و گرد زوایا و خبایا برگردم، تا هیچ چیز از احوال پوشیده نماند. اگر این کتاب دراز شد و خوانندگان را از خواندن ملامت افزاید، طمع دارم به فضل ایشان که مرا از مبرمان نشمرند".
مورخ چیره دست بیهق در تاریخ نگاری از بیان تاریخ خشک و بی روح امتناع داشته و می گوید: "من آنچه واجب است بجای آرم"، از طرفی چون این کتاب را در دوران سالخوردگی نوشته، نیازی ندیده که اربابان پیشین خود را مدح نماید.
وی در تاریخ مسعودی می نویسد که قصدش بزرگنمایی و قدردانی از مسعود نیست بلکه "غرض ما آن است که تاریخ پایه بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم، چنانکه ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند".
بیهقی، یکدندگی و لجاجت مسعود را در برخورد با سلجوقیان نقد یا از حرص و طمع و رفتار سلطان در آمل ناخشنود است، وی در بخشی از کتاب خود در باره ناملایمات و ضرورت دل نبستن به دنیا و عبرت گرفتن می نویسد: "و ندانم تا این نوخاستگان درین دنیا چه بینند که فراخیزند و مشتی حطام گرد کنند وز بهر آن خون ریزند و منازعت کنند و آنگاه آن را آسان فرو گذارند و با حسرت بروند".
این تاریخ نگار شهیر در نگارش تاریخش در پی حقیقت است و می نویسد "اگرچه این اقاصیص از تاریخ دور است من آنچه واجب است و حقیقت، بجای آرم تاریخ را برای آیندگان می نویسم که این تاریخ پیش گرفته ام، التزام این قدر بکرده ام، تا آنچه نویسم یا از معاینه من است یا از سماع درست از مردی ثقه".
بیهقی می افزاید: "در تاریخی که می کنم سخنی نرانم که آنرا به تعصبی و تزیدی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند شرم باد این پیر را"، وی عامه مردم را نادان می داند که به جای اینکه در پی حقیقت باشند باطل ممتنع را بیشتر دوست دارند.
او در زمان عزالدوله عبدالرشید، در سال ۴۴۰ قمری، چندی صاحب دیوان بود اما به تهمت حاسدان گرفتار، معزول و محبوس شد. بیهقی بعد از رهایی از زندان، باقی عمر را در انزوا به سر برد تا آنکه در سال ۴۷۰ هجری قمری درگذشت.
طی یک دهه اخیر، همایش بزرگداشت ابوالفضل بیهقی همه ساله در سبزوار برگزار شده است.
عظمت بیهقی در نثر، هم‌سنگ سترگی فردوسی در شعر
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: اثر ارزشمند تاریخ بیهقی در کنار شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، از بزرگترین آثار ادبی زبان فارسی است که یکی در نثر و دیگری در شعر، بر تارک ادبیات ایران زمین می‌درخشند.
دکتر محمدجعفر یاحقی افزود: چتر فرهنگی فراگیر بیهقی، منطقه خراسان بزرگ و جهان فارسی زبان روزگار مولف را به تمامی فرامی‌گیرد و این میراث مشترک بشری بین اهالی ایران، افغانستان، تاجیکستان و حتی هندوستان، نامبردار است و از این جهت اثری فراملی به شمار می‌آید که می‌تواند در تحکیم روابط منطقه‌ای نقش مؤثری داشته باشد.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه بیهقی نویسنده ای است که بخش زیادی از عمرش را در دربار و مقام دیوانی گذرانده است، گفت: اینکه چگونه طبع سخن و ادب و میل به حضور در فضای سیاسی، همزمان در یک فرد جمع شده، به بنیان های تربیتی و شخصیت خانوادگی بیهقی بازمی گردد، اینکه در خانواده با فرهنگ و اهل فنی رشد یافته و مسائل مختلف را به خوبی آموخته است.
یاحقی افزود: ارتباط بیهقی با استادش بونصر مشکان سبب شد در کارش تبحر و مهارت کسب نماید و نیز بیهقی شخصیت مستقل و تیزبینی داشته و در پس هر مساله ای، علت را جستجو می کرده و کنجکاوی خاصی نسبت به مسائل جانبی آن داشته است و به همین دلیل به عنوان کارمند دفتری دیوان رسالت به دستگاه غزنویان وارد می شود.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: هنر دیگر بیهقی برخورداری از خطی خوش و خوانا بوده و همه چیز به خط بیهقی کتابت می شده، بنابراین از جزییات مسائل مطلع و محرم راز بوده و از آنجا که ذاتا فردی کنجکاو است با دقت مسائل را در کارش انعکاس می دهد.
یاحقی افزود: ریزبینی هایی که بیهقی در تاریخ معروفش از خود نشان داده است، ناشی از همین موقعیت خاص و وقوف به اسرار دربار است که در کنار حس علت یابی، دید علمی و تکوین مسائل کار او را از دیگران متفاوت می کند.
وی اظهار داشت: بیهقی مورخی نیست که صرفا راوی فتح و شکست و جلوس حاکمان باشد اما در عین حال که فرد محتاط و معتدلی است، آماج کینه و دشمنی های بسیار هم قرار گرفته اما این هم در نوع خود هنر و مهارتی است که فردی بتواند به گونه ای از سیم های خاردار عبور کند که کمتر آسیبی ببیند.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: کتاب بیهقی به لحاظ ادبی یکی از زیباترین، کهن ترین و موفق ترین نثرهای فارسی است که سرمشق نویسندگان و شاعران قرار گرفته و نثر بیهقی نثر شاعرانه ای است و بسیاری از شعرای معاصر تحت تاثیر سبک و سیاق وی قرار گرفته اند.
دکتر یاحقی افزود: زبان و واژگان ادبی بیهقی به قدری متنوع است که این کتاب می تواند به عنوان یکی از پایه های زبان فارسی باشد و تاریخ بیهقی به لحاظ ساختار و حکایت پردازی در خلق نمونه ها و ژانرهای ادبی بسیار مهم است که قابل تبدیل به نمایشنامه و تصویر دارد.
این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: وقتی لغت نامه دهخدا را می گشایید در هر مدخلی اولین شاهد نثرش از بیهقی و اولین شاهد شعرش از شاهنامه است، یعنی تاریخ بیهقی همدوش شاهنامه در تکوین لغت نامه فارسی نقش دارد.
یاحقی افزود: از منظر اخلاق هم باید گفت در تاریخ بیهقی اخلاق خاصی حاکم است و صداقت، راستگویی و صمیمیت در کار، از اصول اندیشه اوست.
امروز - یکشنبه - یکم آبانماه، دوازدهمین همایش بین‌المللی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی به میزبانی دانشگاه حکیم سبزواری، با شرکت ادبا ، پژوهشگران و اندیشمندانی از ایران، افغانستان، پاکستان، هندوستان و بنگلادش برپا می شود که به مدت سه روز ادامه خواهد یافت.
به گفته دکتر مهیار علوی مقدم، دبیر این همایش، از مجموع ۱۱۰ عنوان مقاله که به دبیرخانه همایش بزرگداشت پدر نثر فارسی ارسال شده است، ۳۰ عنوان در طول مدت برگزاری همایش در نشست‌های تخصصی ارائه می‌شود.