فرهنگ امروز/ هرمز نیک‌اندیش: اخلاق، خوی و صفاتی ریشه‌دار در انسان است که خواست و پندار، رفتار و گفتار وی را می­‌سازد و چون به وادی تلاش و کوشش نظام‌مند علمی محقق یا دانشمندی در راستای حل مسئله‌ای یا گره گشودن از نیاز بشری وارد شود، «اخلاق پژوهشی» نام می­‌گیرد. برخی نیز رابطه‌ی عقلانی و قانونی را که به موجب آن مؤلفان و پژوهشگران را ملزم به رعایت حقوق و خالق اثر کند را اخلاق پژوهشی نام داده‌­اند.[1] به‌ هر روی باید و نبایدهای حرفه­ای یک پژوهشگر را همچون افراد هر صنف و حرفه­ای، ملزم می‌­نماید تا از چارچوب اخلاقی تبعیت کند. امری وجدانی که گاه مرزهای عینی و دستورالعمل­‌های اداری و بیرونی نیز به حمایت از آن برمی­‌خیزند. این آداب یا در قالب منشورهای حرفه‌ای مکتوب و مدون شده‌اند یا همچون «اصولی نانوشته» مورد توافق متخصصان رشته‌های مختلف قرار گرفته‌اند. بیانیه‌ی همایش اخلاق پژوهشی در سنگاپور از جمله این موارد است که در این باره به 4 اصل اخلاقی صداقت در همه‌ی جنبه­‌های تحقیق، پاسخ‌گویی در انجام پژوهش، حسن‌نیت و انصاف در کار با دیگران و رابطه‌ی خوب با دیگران اشاره دارد. همچنین این بیانیه 14 مسئولیت حرفه­‌ای نیز بر آن می­‌افزاید: 1- امانت‌داری؛ 2- اطاعت از قوانين؛ 3- به کار بردن صحيح روش­هاي پژوهشي؛ 4- ثبت دقيق پژوهش؛ 5- به اشتراك گذاردن يافته‌هاي پژوهش؛ 6- حفظ حقوق و اصول پديدآوري؛ 7- قدرداني از همکاران اجراي پژوهش؛ 8- داوري و ارزیابی سريع و دقيق سایر کارهای پژوهشی با حفظ محرمانگي؛ 9- سازش و فاش کردن تضاد منافع؛ 10- دقت در اظهارنظرهاي حرفه‌اي و پرهيز از دخالت عقايد شخصي در ارتباطات عمومی؛ 11- گزارش موارد تخلف به مقام­‌هاي ذی‌ربط؛ 12- پاسخ به شكايت­هاي تخلف پژوهشي؛ 13- فراهم آوردن محيط پژوهشي؛ 14-در نظر گرفتن منافع جامعه.[2]

    در کشور ما نیز منشور اخلاق و موازین پژوهشی توسط وزارت علوم، فناوری و تحقیقات تدوین شده است. بر مبنای این منشور، دانشجويان، اعضاي هيئت علمي دانشگاه­ها و پژوهشگاه­هاي كشور باید تمام تلاش خود را برای «كشف حقیقت و فقط حقيقت» به كار بندند و از هرگونه جعل و تحريف در فعاليت­هاي علمي پرهيز کنند. همچنین حقوق پژوهشگران، پژوهشيدگان (انسان، حيوان، گياه و اشيا) سازمان­ها و ساير صاحبان حقوق را به رسميت شناخته و در حفظ آن بكوشند. مالكيت مادي و معنوي آثار پژوهشي را ارج نهاده و براي انجام پژوهشي اصيل اهتمام ورزيده و از سرقت علمي و ارجاع نامناسب اجتناب کنند. اتخاذ رهيافتي نقادانه ضمن پايبندي به انصاف و اجتناب از هرگونه تبعيض و تعصب در کلیه‌ی فعاليت­هاي پژوهشي، استفاده بهره‌ورانه در عین امانت‌داري از منابع و امكانات اقتصادي، انساني و فني موجود، پرهيز از انتشار غيراخلاقي نتايج پژوهش نظير انتشار موازي، هم‌پوشان و چندگانه، رعایت اصل محرمانه بودن و رازداري، توجه و حفظ منافع ملي، رعايت کلیه‌ی هنجارهاي علمي رشته‌ی خود، قوانين و مقررات، سياست­هاي حرفه‌اي، سازماني، دولتي و راهبردهاي ملي در همه‌ی مراحل پژوهش، سایر اصول مورد نظر این منشور اخلاقی است.

چارچوبی که متأسفانه شواهد و قرائن بسیار در ایران حکایت از پایمال شدنش دارد. مواردی که نشان می­‌دهد چگونه ارزش­های اخلاقی در مسیر یک پژوهش قربانی می­‌شوند. حال این پژوهش یک پایان‌نامه‌ی دانشجویی باشد یا مقاله‌ی علمی، پژوهشی یا یک طرح تعریف‌شده‌ی مراکز دولتی و...

آغاز راه؛ پایان‌نامه­‌های دانشجویی

کمی که نگاه می‌­کند خوب­‌تر که نگاه می­‌کند ...، نه این محتوای پایان‌نامه‌ی اوست، اما تنها نام پایان‌نامه تغییر کرده و تنها بخش­هایی از پایان‌نامه به احتساب موضوع حذف شده است. پیگیر که می­‌شود دانشجوی مزبور فقط شرمندگی اظهار می­‌کند و برایش درود و تهنیت نثار که از خطایش بگذرد. روایت فوق مربوط به یکی از پرطمطراق­‌ترین دانشگاه­های کشور است. روایتی از دانشجویی ساعی که حالا یکی از بهترین اساتید در حوزه‌ی تخصصی‌­اش است. دانشجوی سارق را اما نمی‌دانیم، شاید با همان مدرک کارشناسی ارشدش در یک نهاد و سازمان مشغول است و حقوق و مزایای کارشناسی ارشدش را مدیون تلاش دیگری که کوشید و پژوهید و نگاشت تا وی ثمره‌ی­ تلاشش را به آنی رونوشت و به نام خود ثبت کند تا پله‌ای که شاید این دنیایی باشد را زودتر بالا برود.

آری، کافیست تنها در پایان‌نامه­‌های دانشجویی نگاهی بیندازید، کم نیستند پایان‌نامه­‌هایی که با موضوعی تکراری نگاشته شده، دفاع شده و گروه نیز اعتراضی نکرده است. انتشاری به قول منشور اخلاقی وزارت علوم موازی، هم‌پوشان و چندگانه که دانشجویان، اعضاي هيئت علمي دانشگاه­ها و پژوهشگاه­هاي كشور تعهد به پرهیز از انجامش داده بودند.

نگارنده خود هنگام بررسی پایان‌نامه­‌های دانشجویی در یکی از دانشگاه­های مطرح، با پایان‌نامه­‌هایی برخورد می­‌کرد که موضوعات مشابه را با کمی تغییر مورد بررسی قرار داده بودند و گاه رونوشت­های خوبی از یکدیگر بودند. نقل‌قول­هایی بدون منبع، استفاده از آثار دیگران بدون ذکر نام پدیدآور، در میان پایان‌نامه­‌های دانشجویی بسیار است. به این فهرست، بی‌انصافی برخی اساتید راهنما را اضافه کنید که خود حکایت دیگری است. برخورد استاد راهنمایی که خود در حین پژوهش پایان‌نامه باید حضور فعال داشته باشد با پژوهشی تکراری و رونوشت و گاه حتی رونوشت پایان‌نامه­‌ای که خود وی باز هم در سمت استاد راهنما یا مشاوره بوده است، حاکی از بی‌تفاوتی و رخوتی است که با داعیه­‌های فراوان اخلاقی در کشور ما همخوانی ندارد. هرچند این امر شمولیت ندارد، اما وجود دارد و این تنها نمونه­‌ای است از میان نمونه­‌ها و شواهد بسیار.

سرقت پایان‌نامه حتی در سطح اساتید نیز قابل توجه است. در یکی دیگر از بزرگ‌ترین دانشگاه­های کشور، دانش‌آموخته‌ی کارشناسی ارشدی متوجه می­‌شود استاد راهنمایش پایان‌نامه‌ی وی را به مثابه‌ی طرح پژوهشی با یکی از نهادهای دولتی، قرارداد بسته است. هنگام پیگیری، وی متوجه می­شود قرارداد مزبور با احتساب مبلغی بالا به نام استاد و فرزندش ثبت شده است. سرقتی فرهنگی که برخلاف سارقان دیگر بر شأن سارق می­‌افزاید، هرچند اصول اخلاقی قربانی می­شوند، اما یک دانشجو یا استاد چه فرق می­‌کند با هر عنوانی پا بر دوش تجربه‌ی دیگران می­گذارد و بالا می‌­رود.

مقالات علمی، پژوهشی

بی­‌اخلاقی در حین نگارش، حین ارزیابی و داوری مقاله، بیداد دیگری است که داد از پژوهشگران برآورده است. بگذریم از مقاله­‌هایی که دانشجو در آن خفه می­شود تا نام استادی برافراشته شود، بگذریم از اینکه مقاله­‌های برآمده از پایان‌نامه‌ی دانشجویی را اساتید راهنما و مشاور پله ترقی و امتیاز خود می­‌سازند، بگذریم، اینک موضوع حول نگارنده‌­ای است که مقاله­‌ای را به تحریر در می­‌آورد با رفرنس­هایی که گاه از دیگران رونوشت شده یا به صراحت به سرقت رفته است. مقاله‌هایی که گاه تنها نام و شأن نویسنده بر مقدارش افزوده است و نه حرف جدیدی دارد و نه مسئله‌ای را گره گشوده است، فقط نوشتاری است که منتشر می­‌شود تا فهرست کاری نگارنده افزون­‌تر و سنگین­‌تر شود. در این باره دانشجویان را باید به حاشیه گذارد که دانشجو به تنهایی نمی­‌تواند مقاله‌­ای را در مجلات علمی، پژوهشی چاپ کند، باید امتیاز مقاله‌­اش را با استادی شریک شود تا شاید نام استاد گره‌گشای چاپ مقاله‌ی او شود. آن وقت اگر دانشجو حرف جدید زده باشد به نام استاد ثبت و ضبط می­‌شود و دانشجو نویسنده‌ی دوم می‌­شود. مگر استاد منصفی پیدا شود که بپذیرد تنها برای کمک به دانشجو، نامش به عنوان نویسنده‌ی دوم مقاله ذکر شود.

مثبت‌‍‌اندیش باشیم، نگارنده­‌ای که منصفانه و بر مبنای اصول اخلاقی مقاله­‌اش را نوشته باشد و آن ­را برای چاپ به مجله­‌ای می­‌سپارد، باید گوشه‌چشم­‌های هیئت تحریره و ارزیابانش را تاب بیاورد، ارزیابی­‌ها و داوری­‌هایی که گاه مغرضانه و گاه نابخردانه و بدون آگاهی از موضوع است. گاه از روی فرصت اندک به بهانه‌­های واهی، مقاله را رد می­‌کنند و پاسخی به نگارندگان نمی­‌دهند؛ برای نمونه 2 یا 3 سال عرف برخی مجلات است که شاید در نهایت نیز به چاپ مقاله منجر نشود. این یکی از سرانجام­‌های نیک کار است؛ زیرا گاه دیده شده مقاله‌ی ردشده توسط نشریه با نام یکی از نورچشمی­‌ها و شاید خود گردانندگان در جایی دیگر و یا همان نشریه به چاپ می­‌رسد و تلاش پدیدآور مانند نوشیدنی گوارایی، نوش دیگری می‌شود که به نامشان و به کامشان ولی نه گوارای وجودشان!

گاهی داورها و ارزیابان کار، خود کارنامه‌ی روشنی در حوزه‌ی کاری که به آن­ها سپرده شده، ندارند و به همین دلیل زبانشان کند است، اما نوک نقادی­‌ها وارزیابی­‌هایشان بُرّنده و هرچه پاسخ مستدل­‌تر، گویی لجاجت پژوهشی اجازه نمی­‌دهد تا مفاهمه ایجاد شود و کار به جایی نمی‌­رسد مگر اینکه نگارنده از حقش بگذرد و حرف خام دیگری را بر چشم گذارد.

فرجام سخن

وادی پژوهش در کشور گرفتار آسیب­‌ها و معضلات چندی است که بر دوش ساختارها و کارگزاران کشور سنگینی می­‌کند. کم‌رنگ شدن اخلاق پژوهشی یکی از این معضلات است که هر دغدغه‌مند اخلاق و پژوهش را می‌­آزارد. اصول صداقت، امانت‌داری، مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی و انصاف در فرایند کار پژوهشی، ارزیابی و انتشار آن تأملی جدی را می‌طلبد. اولین سنگ‌بنای این امر از نخستین کارهای پژوهشی و پایان‌نامه­‌های دانشجویی آغاز می­‌شود. رعایت اصول اخلاقی از سوی نهادها و سازمان­های مربوط، دانشگاه­ها و مراکز پژوهشی به مثابه‌ی منشأ می­‌تواند به نهادینگی این اصول و مبانی اخلاقی کمک کند. هرچند نقش اصول نانوشته و وجدان فردی را نباید نادیده انگاشت، اما به نظر می‌­رسد وادی پژوهش در ایران نیازمند مداقه‌ی بیشتر است و همت عالی نیروهای دانشگاهی و اندیشه­‌ای و توجه بیشتر مقامات مسئول را می‌­طلبد.

پی‌نوشت‌ها: