فرهنگ امروز/زهرا رستگار: اگر سری به دانشگاه‌های کشور بزنیم، قطعا متوجه کمیت زیاد دانشجویان، خواهیم شد. کافیست در ساعات شلوغ دانشگاه به راهروهای دانشکده ها سری بزنید و از آنجا به بخشی از ساختمان بروید که اتاق اساتید در آنجا قرار دارد، آیا نسبت این تعداد اتاق و آن همه دانشجو که دیدید همخوانی دارد؟ در واقع سخن از کمیت بالای دانشجویان زمانی معنی پیدا می کند که به نسبت اساتیدی که در عرصه آموزش و پژوهش با این تعداد دانشجو روبرویند پی ببریم. مشکلات زمانی حاد می شود که ازدیاد دانشجویان؛ بر روی کیفیت آموزش و پژوهش آنان به شکلی جدی تاثیر می گذارد. به حدی که جدا از بحث بهره وری، گاهی این معضل اساتید و دانشجویان را کلافه کرده و فرصت های نظام دانشگاهی را تبدیل به تهدید می کند. مسئله نسبت استاد به دانشجو در امر آموزش عالی مسئله جدیدی نیست. اما در کشور ما کمتر به آن پرداخته شده یا اگر پرداخته شده نیز از حد شعار فراتر نرفته است.
همانطور که گفته شد کمبود استاد و حجم بالای دانشجو ناخودآگاه باعث میشود که اساتید نتوانند در امر آموزش و پزوهش دانشجو موفق عمل کنند. یکی از معضلات نظام آموزشی کشور افزایش بیرویه پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی و در سالهای اخیر کارشناسیارشد و دکتری است. با توجه به اینکه استاندارد نسبت استاد به دانشجو ۱ به ۱۸ است، شنیده شده است که این نسبت در دانشگاه پیام نور ۱ به ۲۵۰، در دانشگاه آزاد ۱ به ۵۰ و در دانشگاه‌های دولتی ۱ به ۳۰ و حتی 1 به ۴۰ نیز میرسد. البته در برخی از دانشگاههایی که برنامه تفکیک جنسیتی را در امر آموزش خود قرار دادهاند، این نسبت برای دانشجویان مرد گاهی ۱ به ۷ و برای دانشجویان زن ۱ به ۳۰ است. این نسبتها را با تورق دفترچههای انتخاب رشته کنکور و پرسشهایی که از اساتید دانشگاهها داشتهایم، به دست آوردهایم. البته عواقب رعایت نکردن استاندارد نسبت استاد به دانشجو هنگامی شکلی بحرانی به خود خواهد گرفت که آن دانشجویانی که در این شرایط پرورش یافته اند، خود روزی استاد میشوند و ممکن است کوچکترین دانشی برای تربیت دانشجویان نداشته باشند.
به نظر می رسد این معضل بدین جهت ایجاد شده است که نظام آموزش عالی برنامه صحیحی برای تربیت نیروی انسانی دانشگاه در سطح تحصیلات تکمیلی ندارد. بیشتر دغدغههای نظام آموزشی ما گذراندن وقت دانشجویان و سرگرم نمودن آنان، کسب درآمد از طریق جذب دانشجویان و ... است. این مسئله باعث می شود تا نظام آموزشی اندیشهای تولید ننماید. چرا که تربیت دانشجو، نیازمند صرف زمان است. درحالیکه این اساتید حتی فرصت ندارند، دقایقی را در هفته به دانشجویان خود اختصاص دهند. حال آنکه دانشجویان به طور ویژه در مقطع تحصیلات تکمیلی نیازمند بهره گیری از استاد برای بررسی محتوا و قالب تحقیقات و همچنین پایان نامه های خود هستند.
به دلیل اهمیت نسب رابطه و دانشجو در دانشگاه های کشور به سراغ نمایندگان کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی رفتیم تا دغدغه خود را با آنان در میان بگذاریم. البته آنان نیز پاسخ دقیقی به پرسشهای ما ندادند. پرسشهای ماپیرامون محور چرایی پیشی گرفتن نسبت دانشجو به استاد، تأثیرات عدم رعایت استاندارد نسبت استاد به دانشجو، مقاومت گروه ها و دانشگاه ها در جذب استاد جدید، توجه به کیفیت اساتید و در پایان راهحل و پیشنهاد برای برون رفت از این مسئله، بود. برخی از نمایندگان مجلس فرهنگ امروز را به سمت مقالهها و آمارهای مرکز پژوهشهای مجلس سوق دادند. متاسفانه بروی وب سایت مرکز چنین مقالات و آمارهایی نیز مشاهده نشده است. در بین نمایندههای مجلس تنها تعداد کمی از آنان حاضر به پاسخگویی شدند. باقی نمایندگان درباره مسئله نسبت استاد و دانشجو اظهار بی اطلاعی می نمودند. جالب آنکه هر یک از نمایندگان ما را به یکی دیگر از نمایندگان کمیسیون آموزش ارجاع می داد. حال آنچه در ادامه می آید گزارشی مختصر از گفتوگوهای «فرهنگ امروز» با برخی نمایندگان کمیسیون آموزش مجلس است.
فرهاد بشیری: موسسات و دانشگاه ها باید پاسخگو باشند
بشیری نماینده مردم پاکدشت درباره استاندارد نسبت استاد به دانشجو اظهار کرد: در ارتباط با مسئله نسبت استاد به دانشجو، نرمهایی در دانشگاه‌های دولتی، آزاد و پیامنور مشخص شده است. با توجه به ضرورت موضوع، قانونگذار نیز به آن پرداخته است. مسئولین نیز باید به این موضوع بپردازند و دقت داشته باشند که در کنار مسائل کیفی، مسائل کمی دانشگاهها نیز در نظر گرفته شود تا ظرفیتهای موجود مورد استفاده قرار گیرد. آنچه مسلم است این است که باید این استاندارد رعایت شود. اگر نسبت استاندارد رعایت نشده باشد، قاعدتا خسارتهایی به آموزش عالی وارد خواهد کرد. رابطه دانشجو با استاد هر چه بیشتر باشد میتواند شیوههای اندیشیدن را بیشتر به دانشجو انتقال دهد و دانشجویان هم میتوانند بیشترین توفیق را در این زمینه نصیب خود کنند. اگر در بخشهایی هم این استاندارد رعایت نشده است، مسئولین باید رعایت و پیگیری کنند و تلاش کنند که این موضوع به استاندارد خود نزدیک شود.
وی گفت: اگر این استاندارد رعایت نشود، قطعا تأثیر سوءی در امر آموزش خواهد گذاشت. از جمله آنها آسیب رسیدن به نظام دانشگاهی، اساتید، همچنین فرهنگ کشور است. پس مسئولین باید به این امر بپردازند و اگر در بخشهایی ناهماهنگی وجود دارد، با همکاری مجلس و دولت آن را برطرف کنند. ما باید با توجه به سندهای چشماندازی که داریم حرکتمان را دنبال کنیم. با این وجود همگی باید با یکدیگر همکاری کنیم تا تعداد لازم اساتید دانشگاه‌های کشور تأمین شود.
این نماینده کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در رابطه با مقاومت دانشگاهها و موسسات آموزش عالی برای جذب هیأت علمی اظهار کرد: البته مصادیق این مقاومتها باید مشخص شود. آنچه مسلم است، گروههای آموزشی می بایست از نظر کیفی و توانمندی و شایستگی؛ اساتید را مورد سنجش قرار دهند. کسانی وارد هیات های علمی شوند که صلاحیت این کار را داشته باشند. تنگ نظری و نگرش محدود قطعا به آموزش عالی ضرر خواهد رساند. آنچه مهم است این است که باید یک سیاست متعادل و دقیقی که بتواند امور دانشگاهها را ترسیم کند وجود داشته باشد و هر کسی که صلاحیت دارد برای عضویت هیات علمی ورود پیدا کند. البته با توجه به آن چیزی که قانون مشخص کرده است، اگر موسسات غیر انتفاعی در جذب هیأتهای علمی به دلایل مالی کوتاهی کنند، باید پاسخگو باشند. این پیگیریها باید از طریق قانون انجام شود و اگر در جایی مشکلی وجود دارد وزارت علوم باید رسیدگی و بررسی کند. برای آنکه در کنار توجه به کمیت اساتید به کیفیت آنها نیز توجه شود، وزارت علوم با هماهنگی مجلس و دولت، می بایست شرایطی را فراهم کند، تا همه امکانات برای هیأتهای علمی در نظر گرفته شود، تا آنها نیز بتوانند به مسائل کاری خود در دانشگاهها بپردازند.
فیاضی: از راندهای قدرت استفاده نکنیم
عبدالوحید فیاضی نماینده نور و محمودآباد در رایطه با افزایش تعداد دانشجویان نسبت به اساتید اذعان کرد: نسبت استاد به دانشجو یک استاندارد بین المللی دارد و یک استانداردی نیز ما در کشور خود داریم. یکی از علتهای این امر افزایش کمی دانشگاهها بدون مطالعه است. یکی علت دیگر توجه دانشگاه ها به جنبه اقتصادی میباشد. دانشگاه ها به جای آنکه جنبه علمی را در نظر بگیرند، جنبه اقتصادی را در نظر گرفتند و هزینه_فایده کردند و در نتیجه چنین آماری به بار آمده است. این اشکال جدی است که بر سیستم آموزش عالی وارد است.
وی در پاسخ به آنکه چرا برای جذب دانشجو بیشتر از جذب استاد استقبال میشود، توضیح داد: استاد گرفتن هزینهبر است. اگر به آمار جمعیت دانشجویی نگاهی بیاندازیم، تقریبا بیشتر از ۵۰ درصد آنها بخشهایی است که با هزینه تحصیل میکنند. هر چه دانشجوی بیشتری بگیرند درآمد بیشتری دارند. هر قدر نیز کمتر استاد هیأت علمی بگیرند، هزینه کمتری دارند. این همان نگاه اقتصادی است که حاکم شده است و آموزش عالی را در برگرفته است.
این نماینده مجلس اشاره کرد که رعایت نکردن استاندارد نسبت استاد و دانشجو تأثیرات سوءیی در آموزش عالی خواهد گذاشت. راه حل مهم برای حل این معضل آن است که از توسعه کمی جلوگیری شود و بیشتر به کیفیت بپردازیم. همچنین وزارت علوم می بایست مکانیزمهای قانونی را که در اختیار دارد به کار بگیرد. لازم است از بخشهای دولتی برای حمایت برخی از دانشگاه‌های غیردولتی کمک بگیرم. چون اگر از این بخش ها حمایت نشود به مردم بیشتر فشار وارد می شود و اهمیت بخش آموزش هم کم می شود. باید سیاستهای حمایتی قویتر شود. لازم است وزارت علوم نیز اجرای مقررات مربوط به دانشگاهها را جدیتر بگیرد. همچنین شاخصهای ارزشیابی و ارزیابی را به عنوان مولفه های قانونی در نظر داشته باشد و در رتبهبندی دانشگاهها، شاخصها را لحاظ کند.
این نماینده مجلس در پاسخ به این پرسش که چگونه میتوان همزمان با ورود کمی اساتید به ورود کیفی آنان نیز توجه کرد گفت: چگونگی جذب هیأت علمی در قانون پیشبینی شده است. می باید تلاش کنیم تا از راندهای قدرت استفاده نشود و آن فردی که شایستهتر است وارد شود. پذیرش نیروی انسانی خوب و کارآمد هموراه با یک مولفههای صورت میگیرد. اگر قوانین آن اجرا شود، طبیعتا استاد با کیفیت هم وارد دانشگاهها میشود.
توکلی: جانشینپروری در دانشگاه و هیأت علمی صورت گیرد
علیرضا منظری توکلی نماینده مردم کرمان در مجلس شورای اسلامی، برای تشریح اهمیت نسبت استاد و دانشجو در دانشگاه های کشور توضیح داد: یکی از عوامل موثر در توسعه یک کشور توجه به منابع انسانی است. در جهت توسعه منابع انسانی، دانشگاهها میتوانند نقش بیبدیل و بسیار تأثیرگذاری داشته باشند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی مخصوصا در سالهای اخیر و در دهه ۸۰ دانشگاه‌های کشور به لحاظ کمی پیشرفت قابل توجهی داشتند و این جای تقدیر دارد. مدتی است که همه دانشگاهها شعار کیفیت سر میدهند. دانشگاه آزاد اسلامی دهه گذشته را دهه کیفیت نام نهاد. یکی از راههای افزایش کیفیت دانشگاه رعایت استاندارد نسبت استاد به دانشجو است. در گذشته دانشجوی متقاضی زیاد داشتیم و استاد کم بود. در حال حاضر اساتید جوان از دورههای پیاچدی فارغ التحصیل شده اند و برخیها نیز در حال گذراندن این دوره هستند، بنابراین آمادگی این امر را دارند که به عضویت هیأت علمی درآیند. اما متأسفانه روند جذب هیأت علمی روند بسیار کندی است. فکر میکنم نیروی انسانی لازم برای اشتغال در عضویت هیأت علمی تا حدی موجود است اما جذب این نیروها کند صورت میگیرد. شاید یکی از دلایل آن بحث تأمین بودجه برای جذب هیأت علمی باشد. مقام معظم رهبری همواره بر بحث علم و معیشت تأکید دارند. چرا که علم قدرت است. دانایی توانایی است. به قول غربیها the knowledge is power؛ علم قدرت و ثروت است. یکی از راههایی که ما میتوانیم تولید علمی خود را افزایش دهیم، بحث توجه به کیفیت است. یکی از راههای بهبود کیفیت افزایش نرم نسبت استاد به دانشجو است.
این نماینده مجلس تأکید کرد: نسبت استاد به دانشجو، در کشورهایی که دانشجویان ما به آنجا مهاجرت میکنند، مانند مالزی و کشورهای آسیایی؛ نسبت خوبی است و طبیعتا در بحث کیفیت آموزش، ارتباط استاد با دانشجو، نیز تأثیرگذار است. چرا که ارتباط استاد با دانشجو میتواند سازنده باشد. مطمئنا دانشجویان سوالات متعددی دارند که یا باید در سر کلاس پرسیده شود یا در ساعات مشاوره استاد برطرف گردد. هر استادی باید ساعاتی در هفته با دانشجو ارتباط برقرار کند و این ارتباط با تعداد زیاد دانشجویان ممکن نیست. چون در مدت زمان کوتاه نمیتوان به تمام سوالات دانشجویان پاسخ داد. مخصوصا در حوزه تحصیلات تکمیلی، باید این ارتباط وجود داشته باشد و این امر می تواند به کیفیت تولید دانش آسیب برساند.
توکلی با اشاره به مقاومت در جذب هیأت علمی جوان توضیح داد: متأسفانه در برخی از دانشگاه‌های کشور، نسبت به جذب دانشجویان جوان مقاومت وجود دارد. برخیها احساس میکنند اگر دکتر جوانی به جمع اساتید بپیوندد انگار جای آنان را اشغال میکند. درحالیکه اینگونه نیست. در همه سطوح باید جانشینپروری کنیم. به خصوص در حوزه علم، این امر بسیار اهمیت دارد. این دیدگاه هنوز بین ما رشد نکرده است. برخی از دانشگاه‌های غیر دولتی نیز از جذب هیأت علمی خودداری میکنند. همچنین اگر استاد استخدام کنند ممکن است این اساتید روی دست آنان باقی بمانند.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات کرمان معتقد است که باید به حضور اساتید جوان اعتقاد پیدا کنیم. وی در این زمینه اذعان کرد: این همه پیشرفت در بخش هستهای حاصل کار جوانان ما است. پیشکسوتان ما فقط حکم راهنما را دارند. حکم رهبری و مدیریت را دارند، کارهای بزرگ را جوانان ما انجام میدهند. راه حل اساسی من برای حل این مشکل آن است که هیئت جذب مرکزی فراخوانهای خود را بیشتر انجام دهد، سختگیریهای خود را کمتر کند و اساتید ما به جوانان اعتقاد پیدا کنند.
سوالاتی بی پاسخ
فرهنگ امروز امیدوار بود که با طرح مشکلات در زمینه رابطه استاد و دانشجو و پاسخ نمایندگان کمیسیون آموزش و تحقیقات به شکلی هر چه بهتر بتواند ضمن ترسیم فضای موجود، ظرفیت ها و امکانات حل مشکل اخیر را نیز بسنجد. اما برای برون رفت از مشکلاتی که در زمینه رابطه استاد و دانشجو وجود دارد می بایست سوالاتی چند را مطرح نمود. پاسخ به این پرسش ها به شکلی می تواند به شکلی هر چه بهتر ما را در راستای هدفی که ترسیم نموده ایم، یاری کند: آیا وجود چنین مشکلاتی در نظام آموزش عالی، ناشی از فقدان مدیریت پویا یا برنامهریزیهای صحیح است؟ آیا در نظام آموزش عالی نگاه کارشناسی برای شناسایی و سپس رفع این مشکلات وجود دارد؟ آیا مشکل مورد بحث ناشی از نگاه مهندس محور به مسائل آموزشی کشور است؟ آیا خروج از این بحران نیازمند نمایندگان و مسئولانی مطلع تر و پاسخ گو تر نیست؟ دانشگاه ها تا چه اندازه می توانند به جذب دانشجو به عنوان یک منبع درآمد بنگرند؟