فرهنگ امروز/فاطمه امیراحمدی: پیشرفت‎های دنیای امروز در حوزه‎ی رسانه‎های دیجیتال و در فضاهای مجازی باعث شده است تا رسم‎الخط و زبان فارسی با چالش جدیدی مواجه باشد که مسئولین و دست‎اندرکاران این امر را به تکاپو برای حل این معضل نو انداخته است. موضوع گفت‎وگوی خبری 22:30 دیشب در همین رابطه بود. مهمان برنامه دکتر غلامعلی حدادعادل رییس فرهنگستان ادب و زبان فارسی در این‌باره به سوالات پاسخ داد که مشروح آن در ادامه می‎آید.

غلامعلی حدادعادل رییس فرهنگستان ادب و زبان فارسی درباره نقش، جایگاه و اهمیت زبان گفت: قبل از پاسخ به این سوال در ابتدا باید از مقام معظم رهبری تشکر کنم که همواره پشتیبان زبان فارسی بوده‎اند. به ویژه در دیدار اخیر اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی با ایشان، درباره زبان فارسی صحبت کردند و هشدارهایی به مسئولین این امر دادند.

وی در ادامه بیان داشت؛ زبان فارسی، رکنی از ارکان هویت ملی ما ایرانیان است. چیزی که ملتی را از ملت دیگر متمایز می‎کند و هویت جداگانه‎ای به آن‎ها می‎بخشد مجموعه‎ی خصوصیات ویژه‎ی آن ملت است که هویت آن‎ها نیز محسوب می‎شود. یکی از این خصوصیات زبان هر ملتی است. هویت ما ایرانیان این است که ما یک ملت مسلمان، با اعتقادات و باورهای خود هستیم؛ و اتحادی که از روحیه‎ی ملی ما نشات گرفته است. دیگر چیزی که به ما به عنوان یک ایرانی هویت می‎بخشد زبان و ادبیات کهن فارسی است و نیز تاریخ مشترکی است که با یکدیگر داریم. سنت، آداب و رسوم، اخلاق، ارزش‎ها و در یک کلمه، فرهنگی است که ما داریم. و جلوه‎گاه تمام این ویژگی‎ها در زبان ما نهفته است؛ یعنی در زبان فارسی متجلی می‎شود.

رییس فرهنگستان ادب و زبان فارسی گفت: زبان ما جزیی از هویت ما در جهان امروز است. و ما باید توجه داشته باشیم که زبان فارسی، یک سرمایه بزرگ برای ملت ایران است، مثل منابع طبیعی. اما تفاوت آن‎ها در این است که زبان هم‎چون منابع طبیعی به طور طبیعی و خارج از اراده‎ی ما به وجود نیامده است. بلکه پدران و نیاکان ما در این‎‏باره تلاش و کوشش بسیار کرده‎اند تا این زبان به بالندگی خود رسیده است. اجداد ما آن را رشد داده‎اند و روز به روز دقیق‎تر و ظریف‎تر کرده‎اند و آن را برای بیان اندیشه‎ها تواناتر کرده‎اند. زبان ما محصولی است که ساخته‎ی اندیشه‎ی پدران ما در طول چندین سده است. ما باید قدر و منزلت این زبان را بدانیم.

حدادعادل در ادامه اظهار داشت؛ زبان فارسی این توانایی بالقوه را دارد که تبدیل به زبان علمی شود. این زبان چیزی از زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی کم ندارد. زبان ما می‎تواند پا به پای زبان‎های مهم و زنده‎ی دنیا جلو برود و تبدیل به زبان علم شود. و نیز تمام نیازهای ما را پاسخ دهد.

این محقق ادب و زبان فارسی تصریح کرد؛ ما باید به عنوان ملت ایرانی از زبان فارسی حمایت کنیم. این زبان در روزگاری هم‎چون یک همای بلند پرواز، از بالکان تا جنوب هند را مسخر خود کرده بود. از جنوب چین تا خلیج فارس، میدان جلوه‎ی این زبان بوده است. وی افزود؛ در حدود 30 سلسله حکومتی در هندوستان به وجود آمده است که زبان رسمی آن‎ها زبان فارسی بوده است. مردم باید بدانند که تعداد نسخه‎های خطی و کهنی که در شبه‎قاره هند وجود دارد دو برابر کل نسخ خطی موجود در کتابخانه‎های رسمی و شخصی ما در ایران است. زبان فارسی زبانی نیرومند است که افتخار ملت ما است.

رییس فرهنگستان ادب و زبان فارسی در مورد این‎که نقطه‎ی آسیبی که باعث تهدید این گوهر یگانه شده است و این‎که چرا ضمانت اجرایی به طور جدی در برابر اصل پنجم قانون اساسی وجود ندارد، گفت: ریشه‎های نامطلوب این پدیده بسیار وسیع است. و لازم است پرسیده شود چرا این طور شده است و این اتفاق رخ داده است. در دیدار مقام معظم رهبری با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی دیدیم که ایشان با چه تاسفی از این پدیده یاد می‎کردند و چه هشدارهایی در این‎باره به مدیران و مسئولین فرهنگی کشور دادند. او گفت: به نظر من ریشه‎ی این بی‎توجهی بیش‎تر به عدم خودباوری ما نسبت به فرهنگ بومی خود و نیز باور فرهنگ بیگانه وارداتی، برمی‎گردد. چرا ما ایرانیان که خط و زبان خود را داریم لغت و واژه‎ی فرهنگی دیگر را استعمال می‎کنیم؟ زمانی است که دستگاهی اختراع شده است یا روشی ابداع گردیده و در رشته‎ی تخصصی آن معادل فارسی نداریم، این‎جا چاره‎ای نیست. زیرا بحث تخصصی چیزی نو و جدید است. اما وقتی شما در خیابان‎های شهرهای کشور راه می‎روید این واژه‎ها و رسم‎الخط بیگانه است که چشم شما را آزار می‎دهد. کشوری که چشم امید کشورهایی فارسی‎زبان چون افغانستان و تاجیکستان است این طور آلوده به حروف و ارقام بیگانه شده است که جای تاسف دارد.

وی ادامه داد؛ در بین برخی افراد این طور جا افتاده است که هر چه لغت و اصطلاحات را به زبان فرنگی بگویند موقعیت بالاتری به دست می‎آورند. این یک اهانت به ملت ایران است. متاسفانه افراد با این تهاجمات فرهنگی احساس تفاخر و خودبزرگی می‎کنند. این حالت تفاخر زبان فارسی را آزار می‎دهد. از طرف دیگر فروشندگانی که برای نام فروشگاه خود اسمی لاتین انتخاب می‎کنند و به خط لاتین بر سر در فروشگاه حک می‎کنند به فکر یک نوع سودجویی نیز هستند. زیرا فکر می‎کنند به این شکل مشتریان بیش‎تری جذب می‎کنند.

حدادعادل به نکته‎ی دیگر اشاره کرد و گفت: علت دیگر بی‎توجهی ما به این نکات ظریف است. همه از روی بی‎علاقگی یا احساس دین نکردن به هویت و وطن خود به این سمت نمی‎روند، بلکه به قولی شاید این معضل به عادت تبدیل شده است. این موضوع به ریشه‎های عمیق اجتماعی-فرهنگی برمی‎گردد.

وی در بیان راه‎های این پدیده‎ی نوظهور بیان کرد؛ اولا مردم باید از فروشگاه‎هایی که به هویت و فرهنگ آن‎ها احترام نمی‎گذارند و از واژه‎های بیگانه استفاده می‎کنند، خرید نکنند. کسی که زبان فارسی را لایق ندانسته است که به عنوان اسم فروشگاه یا نام کالای خود از آن استفاده کند باید مورد بی‎توجهی قرار بگیرد. به کار بردن الفاظ نامفهوم انسان را به حیرت وامی‎دارد و رنج‎آور است. این رفتار نوعی اهانت به ملت و مردم محسوب می‎شود. ما باید به این کج‎روی‎ها و ناهنجاری‎ها حساسیت نشان بدهیم.

حدادعادل درباره مهم‎ترین اقدامات فرهنگستان ادب و زبان فارسی عنوان داشت؛ در طول این 23 سالی که فرهنگستان ادب و زبان فارسی تاسیس شده است برنامه‎های وسیع و گوناگونی پی‎گیری و انجام شده است. به طور مثال یکی از گروه‎های فعال در این فرهنگستان، گروه واژه‎گزینی است که برای تعدادی از واژه‎های عمومی که در بین مردم استفاده‎ی زیادی دارد واژه‎ی جایگزین ساخته است. به طور مثال به جای واژه‎ی موبایل، «تلفن همراه» ساخته شد. یا به جای هلی‎کوپتر واژه‎ی «بالگرد» ساخته شد. به جای اس مس «پیامک» آمده است. من فکر می‎کنم به لحاظ موسیقیای این واژه‎‌های فارسی به گوش ما ایرانیان گوش‎نوازتر باشد.

وی در ادامه گفت: ما روز به روز با استعمال این واژه‎های بیگانه زبان فارسی را تیره‎تر و نامفهوم‎تر می‎کنیم و به کارکرد اصلی زبان نیاکان خود لطمات زیادی وارد می‎سازیم. و با این روند حتا دستر زبان خود را نیز با خطر مواجه می‎کنیم.

حدادعادل ادامه داد؛ ما در فرهنگستان ادب و زبان فارسی در طول این 20 سال، 80 هزار لغت و واژه‌ی بیگانه در گروه‎های واژه‎گزینی خود بررسی کرده‎ایم. در این زمینه 70 گروه در حال فعالیت هستند که نزدیک به 300 استاد آشنا به زبان فارسی و دیگر زبان‎ها ما را در این امر یاری می‎کنند و با ما همکاری دارند. در حال حاضر 45 هزار واژه عرضه شده است که در لوح فشرده‎ای در اختیار دیگران قرار گرفته است.

او از دیگر اقدامات فرهنگستان در این زمینه به فرهنگ‎های مصوری اشاره کرد که تا کنون به چاپ رسیده است و بیان داشت؛ 10 جلد فرهنگ مصور از سوی فرهنگستان منتشر شده است که روال کار به این شکل است، در هر رشته‎ای وقتی تعداد واژگان مصوب به 1000 کلمه می‎رسد به شکل کتاب منتشر می‎شود. تا کنون فرهنگ مصور زیست‎شناسی، شیمی، علوم نظامی، علوم زمین، فیزیک، حمل و نقل اعم از زمینی- دریایی- ریلی - هوایی و پزشکی به چاپ رسیده است که در حوزه پزشکی جلد دوم نیز به زودی منتشر می‎شود. او ادامه داد؛ تا پایان سال نیز چند هزار واژه آماده‎ی چاپ می‎شود.

رییس فرهنگستان ادب و زبان فارسی از مجریان قانون گفت و در این رابطه بیان داشت؛ همه‎ی دستگاه‎های قانون‎گذار موظف هستند از به کار بردن واژه‎های لاتین چه در بخش اداری و چه در سخنرانی‎ها باید پرهیز کنند. و هم‎چنین استفاده از کلملت لاتین برای کالای تولیدی داخلی که در داخل عرضه می‎شود ممنوع است. و برای کالاهای صادراتی نیز باید واژه زبان فارسی باشد و در کنار آن از نمونه‎ی لاتین آن استفاده شود. در این خصوص نیز از فرهنگستان خواسته شده تا اقدام کند و واژه‎های بومی به تصویب برساند.

حدادعادل درباره فروشگاه‎ها و کارخانه‎هایی که از نام بیگانه استفاده کرده‎اند نیز گفت: در قانون اساسی آمده است که در ابتدا به آن‎ها اخطار داده می‎شود که در ظرف 2 سال اسامی کالاهای تولیدی خود را به فارسی برگردانند و نیز در ظرف یک سال نام فروشگاه یا کارخانه خود را تغییر دهند؛ در غیر این صورت، فروشگاه یا کارخانه مورد نظر تعطیل و پروانه کار آن لغو خواهد شد.

وی ادامه داد؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با این تخلفات برخورد کند و نیز صدا و سیمای جمهوری اسلامی به عنوان یک رسانه‎ی ملی باید دستور زبان فارسی را معیار خود قرار دهد.

او درباره افرادی که از لغات بیگانه و انگلیسی استفاده می‎کنند، گفت: عموما این افراد زبان انگلیسی را نمی‎دانند. کسی که به زبان‎های بیگانه آشنا است، برای زبان خود ارزش زیادی قائل است و می‎بینیم که این اساتید از به کار بردن واژه‎های خارجی در زبان فارسی به شدت پرهیز می‎کنند.

رییس فرهنگستان درباره نامفهوم بودن و نیز نامانوس بودن برخی اصطلاحات جایگزین شده به جای واژه‎های بیگانه هم‎چون «خمیربرگ» به جای لازانیا و ... گفت: همیشه در ابتدا وقتی اصطلاحی جدید می‎آید استعمال آن سخت به نظر می‎رسد تا زمانی از آن بگذرد. مثلا قبلا به جای «پرونده» دوسیه استعمال می‎شد. دوسیه برای ما در حال حاضر نامانوس است در حالی که آن زمان وقتی پرونده به جای آن گذاشته شد برای مردم نامانوس بود. ضمن این که ما این اصطلاحات جایگزین شده را بازخوردهای آن را می‎گیرد و بعد از 3 سال از جامعه و متخصصین نظر می‎خواهیم، اگر ایرادی داشته باشد دوباره بررسی و رفع اشکال می‎شود.

غلامعلی حدادعادل درباره نقدی که به فرهنگ‎های مصور شده است، این‎که باید اولویت‎بندی شود و مثلا درباره اصطلاحات جایگزین رسانه‎های نوظهوری چون اینترنت و ... زودتر اقدام شود تا مثلا علوم زمین، گفت: در رشته‎ی رایانه، واژه‎های زیادی در گروه واژه‎گزینی تصویب و ابلاغ شده است. اما چون هنوز به 1000 واژه نرسیده، در غالب کتاب منتشر نشده است.

وی در مورد اولویت‎بندی جایگزین کردن واژه‎های بومی به جای بیگانه ادامه داد؛ الان در مورد واژه‎ها در حوزه ورزش که استفاده زیادی می‎شود در حال کار هستیم. او اشاره داشت که مجری سیما در بیان اخبار به جای واژه‎ی فارسی «جام» لیگ استفاده می‎کند و به جای گفتن «جام برتر» اصطلاح بیگانه سوپر لیگ به کار می‎برد. یا گزارش‎گر خبری سیما، به جای واژه‎ی «ردیف» از اصطلاح نامفهوم ترینگTiering)) استفاده می‎کند. او ضمن تشکر از مهندس ضرغامی که بسیار پرتلاش در این راستا در رسانه در حال کار است گفت: من از رسانه ملی و از مطبوعات می‎خواهم که به زبان فارسی اهمیت بیش‎تری بدهند. وقتی اصطلاح‎ها را رسانه‎ها به کار ببرند کم‎کم عادی می‎شود و عموم مردم نیز از آن استفاده می‎کنند. بسیاری از واژه‎هایی که امروز زیبا و آشنا به نظر می‏رسند در ابتدا غریب و ناآشنا بودند.

غلامعلی حدادعادل در انتها گفت: من از تمام ملت و ایرانیان تقاضا دارم نسبت به زبان فارسی غیرت داشته باشند و نویسندگان و مترجمان از این سرمایه‎ی ملی و گوهر ارزنده محافظ کنند. فارسی زبانان ایرانی باید حافظ این زبان ملی در جهان باشند. «گرت هواست که از یاد مردمان نروی    زبان مادری خویش را مبر از یاد»