فرهنگ امروز/ مهدی جمشیدی: میان فعالان و کنشگران حوزه‌ی تولید علوم انسانی اسلامی، دو رویکرد در زمینه‌ی سازوکار معطوف به «زمان» تولید علوم انسانی اسلامی قابل تشخیص است: یکم) «رویکرد میان‌مدت»، هواداران این رویکرد درصدد هستند تا در ظرف «50 سال» از مرحله‌ی تولید علوم انسانی اسلامی عبور کنند و به‌عنوان «مرجع» و «صادرکننده‌ی» علم در گستره‌ی جهانی شناخته شوند؛ دوم) «رویکرد بلندمدت»، قائلان به این رویکرد، بر اقتضائات و الزامات برخاسته از «سرشت علم» تکیه می‌کنند و معتقدند که نمی‌توان در «میان‌مدت» به مرحله‌ی تولید علم نائل شد، بلکه می‌باید تا حدود «دو یا سه قرن» در راستای نقادی علوم انسانی غربی فعالیت کرد. این عده به سازوکار زمانی تولید شدن علم در تمدن اسلامی و تمدن غربی اشاره و این تجربه‌های تاریخی را نشانگر وجود محدودیت‌های تحمیلی از ناحیه‌ی خود علم معرفی می‌کنند.
نگارنده معتقد است که جبران عقب‌ماندگی‌های علمی چند صد ساله، به صورت طبیعی و معمول، نیازمند زمانی طولانی است؛ اما ما نباید تمام اقتضائات را غیرشکننده و تغییرناپذیر بینگاریم. ازاین‌رو، بر آنیم تا در برهه‌ی زمانی اندکی، یک گام بلند و تاریخی به پیش برداشته و تحولی بنیادی را رقم بزنیم. به تعبیر مقام معظم رهبری، باید به دنبال «جهش علمی» و استفاده از «راه‌های میان‌بر» باشیم تا بتوانیم در «50 سال» آینده به «مرجع علمی مقتدر» در سطح جهانی تبدیل شویم:
توقعم از جامعه‌ی علمي کشور اين است که تا «50 سال» ديگر، صادرکننده‌ی علم به دنيا باشيم و اين امري است که محال نيست [...] کاملاً «ممکن» است (حضرت آيت‌الله خامنه‌اي، 1381).
واقعيت اين است که ما «200 سال» از علم دنيا عقب مانده‌ایم؛ اما معناي رسيدن به مرزهاي دانش اين نيست که راهي را که اروپایی‌ها در طول 200 سال رفته‌اند ما هم همان راه را در طول 200 سال برويم، بعد به آنجايي که امروز رسیده‌اند، برسيم [...] ما «راه‌هاي ميان‌بر» پيدا می‌کنیم (همو، 1383).
خط‌شكنى علمى و عبور از مرزهاى علم، همچنان در كشور ما جدى نشده است. ما می‌خواهیم علما و دانشمندان ما، «راه‌هاى ميان بر» را پيدا كنند، راه‌هاى كشف‌نشده را از اين بي‌نهايت مسيرهايى كه در عالم طبيعت وجود دارد و بشر بايد يكى پس از ديگرى كشف بكند (همو، 1385).
من انتظارم اين است كه ما «50 سال» ديگر [...] در دنيا و در سطح عالم، حرف اول علمى را بزنيم؛ يعنى «مرزهاى علم» را ما تعيين كنيم. كار به جايى برسد كه زبان ما -كه زبان فارسى است- در دنيا، زبان علم بشود (همان).
ما [در زمینه‌ی تولید علم، از غرب] عقبيم [... اما] بايد خيلى پيش برويم. [ازاین‌رو، باید در این زمینه] از «راه‌هاى ميان‌بر» استفاده كنيم، از شتابِ فراوان، بهره ببريم (همو، 1388 الف).
بايد هدف ما اين باشد ولو در ظرف «50 سال»، كشور از اسارت علمى مطلقاً خارج بشود (همو، 1388 ب).
دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتى [...] بايستى «همتشان» را در تحقيق و علم افزايش بدهند، مراحل دورترى را در مقابل چشمشان و مدنظرشان قرار بدهند، كار را بايد «متراکم‌تر» كنند (همو، 1389).
به بیان دیگر، تولید علم بر اساس سازوکار و مسیری که پیموده می‌شود، دو صورت دارد: یکی صورت «طبیعی» و «عادی» که در آن تقریباً بدون تصرف و تدبیر انسان و بیشتر بر مبنای شرایط تاریخی خودجوش و مهندسی‌نشده، علم شکل می‌گیرد و گسترش می‌یابد؛ دیگری به صورت «ارادی» و «آگاهانه» که در آن انسان مسیر و مقصدی را پیشاپیش طراحی و تعریف می‌کند. ما به سبب تأخر تاریخی بسیار زیاد خود و سلطه‌جویی روز‌افزون غرب، در موقعیتی قرار نداریم که بتوانیم یک روند کُند و بطیء را در طول چندین سده برای تولید علوم انسانی بپیماییم، بلکه محتاج تحرکات و تلاش‌های «جهش‌گونه» هستیم تا زودتر به مقصود خویش دست یابیم. اگرچه برخی افراد چنین حالتی را ناممکن و محال می‌نگارند و علم را وجودی خودگردان و خارج از اراده و اختیار انسان تصویر می‌کنند؛ اما چنین نیست؛ زیرا نه دلیل منطقی برای اثبات این مدعا ارائه شده است، نه شواهد عینی و تاریخی.
ازاین‌رو، رهبر معظم انقلاب در یک دهه‌ی گذشته، همواره اصرار ورزیده‌اند که تولید علم در ایران باید در روندی فراتر از روندهای طبیعی و عادی و به صورت «جهشی» تحقق یابد. ایشان برای تولید علم به صورت جهشی، ایده‌ی استفاده از «راه‌های میان‌بر» را مطرح کرده‌اند. درحالی‌که برخی متفکران معتقدند پروژه‌ی تولید علوم انسانی اسلامی به زمانی حدود دو تا سه سده نیازمند است و بر مبنای تجربه‌ی تاریخی، تمدنی غرب و مسلمین، نمی‌توان گمانه‌ای کمتر از این را مطرح کرد. رهبر معظم انقلاب اسلامی تصریح کرده‌اند که ما باید در طول «نیم قرن» آینده (ظرف 50 سال)، نه تنها پروژه‌ی «تولید علم» را محقق گردانیم، بلکه «مرجعیت علمی» را در سطح جهانی به دست گرفته و به «صادرکننده‌ی علم» تبدیل شویم. چنین نگرشی تنها با ایجاد «جهش علمی» سازگار و مطابق است، نه روندهای عادی و متعارف. حل مسئله‌های علمی نیز مشمول چنین قاعده‌ای می‌شود؛ بدین معنی که می‌توان با تکیه بر مسیرهای معرفتی میان‌بر، مسئله‌های دشوار و پهن‌دامنه را حل کرد و به این واسطه، زودتر به مقصد رسید.
از جمله عواملی که موجب شکل‌گیری «جهش علمی» می‌شود، «الهامات و توفقیات الهی» است که به عالمان صالح و حقیقت‌طلب، تعلق می‌گیرد. متأسفانه نگرش «مادی» و «ظاهری» آن‌چنان در ذهنیت جمعی ما رسوخ و رسوب یافته که مدخلیت چنین عواملی را باور نداشته و صرفاً به «علل و اسباب مادی» بسنده می‌کنیم؛ اما واقعیت آن است که «امدادهای غیبی» از بیّن‌ترین آموزه‌های اسلامی است که در نص قرآن کریم مطرح شده است. البته برخورداری از این عامل، متوقف بر تحقق شروطی در محقق است که چه‌بسا بسیاری از ما فاقد آن شرایط باشیم.
در واقع، یکی از عوامل ناکامی نسبی ما در زمینه‌ی تولید علوم انسانی اسلامی به انگیزه‌ی محققان و پژوهشگران این عرصه باز می‌گردد. اعمال و رفتارهایی که از انسان سر می‌زند، از انگیزه‌های گوناگونی برمی‌خیزند. پژوهشگری نیز از جمله رفتارهایی است که ممکن است به سبب مادی یا معنوی صورت بپذیرد. دلایل مادی از انگیزه‌ی جلب منفعت و دفع ضرر محسوس و مادی حکایت می‌کنند و دلایل معنوی یا به انگیزه‌ی فطری «حقیقت‌جویی» انسان بازمی‌گردد و یا ریشه در احساس انجام تکلیف دینی با هدف برآورده ساختن رضایت الهی دارد. متأسفانه در میان محققان علوم انسانی در کشور ما، انگیزه‌های معنوی به شدت رنگ باخته و پژوهش به ابزاری برای گذراندن معیشت، تحصیل مدارج و مدارک علمی و... تبدیل شده است. دور از انتظار نخواهد بود که این قبیل پژوهش‌ها، صوری و بی‌فایده‌اند و نمی‌توانند به تولید و پیشرفت علوم انسانی یاری رسانند. به زبان صریح‌تر، تولید علوم انسانی اسلامی با روحیه‌ی «کاسب‌کاری» و «تاجرمسلکی» همخوان نیست و افرادی که به‌عنوان استاد و دانشجو و پژوهشگر با چنین منش و شخصیتی به فعالیت‌های معرفتی رو آورده‌اند، هیچ‌گونه تحول عمیق و تاریخ‌سازی را رقم نخواهند زد. اینان در حاشیه‌ی کاروان علم و معرفت، منافع و مطامع شخصی خود را طلب می‌کنند و به «دانش» به‌مثابه‌ی «کالای» قابل خرید و فروش می‌نگرند، حال آنکه شأن و منزلت علم و علم‌آموزی و پژوهش، بسیار فراتر از این است. چنانچه انسان تلاش «حقیقت‌طلبانه» و «عاشقانه‌ی» خود را با «اخلاص» همراه سازد، امدادهای الهی در قالب «الهامات غیبی»، او را در روند تولید علم پیش خواهند برد:
خدای جبهه‌ی نظامی و خدای دانشگاه و حوزه یکی است و همان گونه که برای رزمندگانی که در جبهه‌ها با اخلاص تلاش می‌کنند، مددهای غیبی می‌فرستد، برای سربازان فرهنگی نیز -اگر در جبهه‌ی فرهنگی با اخلاص کار کنند- مددهای غیبی خواهد فرستاد. گاهی مطالبی به خاطر ایشان [متفکران صالح] می‌آید، جرقه‌هایی در ذهنشان می‌زند و الهام‌هایی غیبی به آن‌ها می‌شود و چه‌بسا خودشان هم متوجه نمی‌شوند که این‌ها از کجا آمده و شاید گمان کنند فکر خودشان بوده است، ولی خداوند چنین کارهایی را انجام می‌دهد (مصباح یزدی، 1389: 32).
در آیات گوناگونی از قرآن کریم، مجاهدت مخلصانه در راه خداوند متعال، علت برخورداری از حمایت و نصرت خاص الهی معرفی شده است:
«وَ الَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَ إِنَّا للَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِين» (عنکبوت: 69).
وكسانى كه در راه ما كوشيدهاند، به يقين، راه‌هاى خود را بر آنان مىنماييم و در حقيقت، خدا با نيكوكاران است.
«وَ لَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُه» (حج: 40).
و خداوند کسانی را که وی را یاری می‌کنند، یاری می‌رساند.
«إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُم» (محمد: 7).
اگرخدا را يارى كنيد، ياريتان مىكند وگام‌هايتان را استوار مىدارد.
منابع:
قرآن کریم.
[حضرت آيت‌الله] خامنه‌اي، سيدعلي. (1381). بيانات در ديدار دانشجويان در تاریخ هفتم آذر. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. برگرفته از:
http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bayanat&id=2345
____________________ . (1383). بيانات در ديدار جوانان، معلمان، استادان و دانشجويان دانشگاه‌هاى استان همدان در تاريخ هفدهم تير. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. برگرفته از:
http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bayanat&id=2607
____________________ . (1385). بيانات در ديدار استادان و اعضاى هيئت علمى دانشگاه‌ها در تاریخ سيزدهم مهر. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. برگرفته از:
http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bayanat&id=2949
____________________ . (1388 الف). بيانات در ديدار استادان و دانشجويان دانشگاه‌هاى استان کردستان در تاریخ بیست‌وهفتم اردیبهشت. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. برگرفته از:
http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bayanat&id=5375
____________________ . (1388 ب). بيانات در ديدار استادان دانشگاه تهران در تاریخ سیزدهم بهمن. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. برگرفته از:
http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bayanat&id=6392
____________________ . (1389). بيانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در تاریخ یکم فروردین. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. برگرفته از:
http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bayanat&id=6588
مصباح یزدی، محمدتقی. (1389). درباره‌ی پژوهش. قم: مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی. چاپ اول.