فرهنگ امروز/سید عادل خراسانی*: آدام اسمیت چهره‌ی‌ برجسته‌ی تئوری توسعه‌ی اقتصادی در سال 1723 در شهر کرکالدی اسکاتلند به دنیا آمد. او از دانشگاه آکسفورد فارغ‌التحصیل شد و از 1751 تا 1764 استاد فلسفه در دانشگاه گلاسکو بود. در خلال همین سال­ها اولین کتاب خود «نظریه‌ی عواطف اخلاق» را منتشر کرد که شهرت خوبی در محافل روشن‌فکری برای او به ارمغان آورد؛ اما شهرت پایدار او حاصل انتشار اثر بزرگش «تحقیقی پیرامون ماهیت و اسباب ثروت ملل» در سال 1776 بود.

آدام اسمیت اولین فردی نبود که تمام سعی و کوشش خود را یک‌سره وقف تئوری اقتصادی کرده باشد، بسیاری از نظریات معروف او بی‌سابقه و بدیع نبودند؛ اما او اولین کسی است که یک تئوری اقتصادی جامع و سیستماتیک را ارائه داد که به‌قدر کفایت درست و به قاعده بود و می‌توانست پایه و اساسی برای پیشرفت‌های آتی در این زمینه باشد. به همین دلیل شاید بی‌مناسبت نباشد که گفته شود ثروت ملل نقطه‌ی آغازین مطالعات نوین درباره‌‌ی اقتصاد سیاسی است.

یکی از دستاوردهای بزرگ کتاب ثروت ملل آن بود که بسیاری از تصورات واهی گذشته را زدود. اسمیت نظریه‌ی قدیم سوداگرانه را که در اقتصاد بر اهمیت وضعیتی که در آن بتوان حجم بزرگی از طلا را عرضه کرد، تأکید داشت و مورد بحث قرار دارد. به همین نحو کتاب مزبور، نظریه‌ی کسانی که زمین را یگانه سرچشمه‌ی ثروت می‌دانستند (فیزیوکرات‌ها) مردود شمرد و به جای تمام آن‌ها به شدت بر اهمیت افزایش فراوان تولید که می‌توانست از طریق تقسیم کار به وجود آید پافشاری می‌کرد.

کتاب ثروت ملل اسمیت تلاش جامعی در تحلیل کارکرد یک اقتصاد سرمایه‌داری آزاد است. بنا به عقیده‌ی مورخان اقتصاد، تقارن انتشار این کتاب و اعلان استقلال امریکا، امری تصادفی نیست. در این کتاب، آدام اسمیت مرزهای اقتصاد را آن‌قدر گسترش می‌دهد تا حوزه‌های دیگری مانند علوم‌ سیاسی و حتی مردم‌شناسی را نیز پوشش دهد. وی کتاب را در 5 جلد نگاشته که فقط 2 جلد اول کتاب به‌طور واقعی الهام‌بخش نسل‌های بعدی شده است.

در سرتاسر کتاب، 3 اصل اساسی به وضوح مشهود است:

1. تقسیم کار؛ او تمام اقتصاد جهان را همانند یک کارخانه‌ی بزرگ تلقی می‌کند که پایه‌ی آن تقسیم کار است.
2. آزادی بشر؛ وی معتقد است که سیاست‌های اقتصادی نباید به علایق اشخاص و یا یک طبقه‌ی خاص بستگی داشته باشد، بلکه باید منافع عموم جامعه را در نظر بگیرد.
3. تلاش برای منافع عمومی جامعه؛ اگرچه آدام اسمیت یک بدگمانی عمیقی درباره‌ی رفتار بازرگانان و قانون‌گذاران داشت و وظیفه‌ی دولت را تأمین آن دسته از خدمات اجتماعی می‌دانست که بخش خصوصی قادر یا مایل به انجام آن نیست.

اسمیت یک مدافع اقتصاد آزاد، تجارت آزاد و تحرک آزاد نیروی انسانی و کالاها و آزادی عملکرد بازار بود. او در کتابش به تقسیم كار، پول، ارزش و قیمت، توزیع درآمد، تراكم سرمایه و توسعه‌ی اقتصادی، نظام فئودالی و تحول آن به نظام سرمایه‌داری، نظام‌های گوناگون اقتصاد سیاسی و نقش دولت می‌پردازد.

نظریات آدام اسمیت

کار سالیانه هر ملت، سرمایه و پولی است که در اصل تمام مایحتاج و وسایل زندگی که آن ملت در سال مصرف می‌کند را برایش فراهم می‌سازد. نیازها و وسایل زندگی مزبور یا شامل محصول بلافاصل آن کار است یا چیزی است که با حاصل آن کار از سایر کشورها خریداری می‌شود؛ بنابراین همان‌طور که این محصول یا آنچه که با پول آن خریداری می‌شود، نسبت کمتر یا بیشتری از تعداد کسانی که آن را مصرف می‌کنند را دربرمی‌گیرد، همان‌طور هم مقدار مایحتاج و وسایل زندگی که ملت بدان نیاز دارد بهتر یا بدتر تأمین می‌شود.

ولی این نسبت در هر ملت باید مبتنی بر 2 شرط مختلف باشد: اول، مهارت، چیره‌دستی و بصیرتی که معمولاً کار با آن انجام می‌شود. دوم، نسبت بین تعداد کسانی که در کار مفید استخدام شده‌اند و کسانی که در مشاغل غیرمفید کار می‌کنند. خاک، آب و هوا و یا وسعت قلمرو یک ملت معین هرچه باشد، فراوانی یا کمبود محصول سالیانه‌ی آن ملت در آن حالت معین، باید به 2 شرط فوق بستگی داشته باشد.

همچنین به نظر می‌رسد که فراوانی یا کاستی محصول نیز بیشتر بستگی به شرط اول دارد تا شرط دوم. در میان ملل وحشی که از شکار حیوانات یا صید ماهی گذاران می‌کنند هر شخصی که قادر به کار کردن باشد، می‌کوشد که نیازها و وسایل راحت زندگی را برای خودش یا کسانی در خانواده و قبیله‌اش که خیلی مسن و یا خردسال و یا علیل بوده و قادر به شکار حیوانات و صید ماهی نباشد، فراهم کند.

به‌عکس، در بین کشورهای متمدن و ثروتمند با اینکه تعداد کثیری از مردم اصلاً کار نمی‌کنند و بسیاری از آنان 10 برابر و گاهی 100 برابر محصول کار یک نفر را مصرف می‌کنند؛ مع‌هذا کل محصول کار جامعه آن‌قدر زیاد است که همه‌ی آن‌ها اغلب به حد وفور از آن بهره‌مند می‌شوند و یک کارگر حتی از فقیرترین و پایین‌ترین طبقات اگر صرفه‌جو و کوشا باشد، ممکن است سهم بیشتری از مایحتاج و وسایل آسایش زندگی داشته باشد تا یک فرد غیرمتمدن در یک کشور ابتدایی. علل این ترقی، بهبود نیروی تولید کارگر و نظم است که به موجب آن محصول وی طبیعتاً بین طبقات و گروه‌های مختلف جامعه توزیع می‌شود.

آدام اسمیت سعی در نشان دادن مواردی همچون، درآمد گروه عظیمی از مردم چه چیزهایی می‌شود و یا اینکه ماهیت آن وجوهی که در زمان‌های مختلف، مصرف سالیانه‌ی ملل گوناگون را تأمین کرده، چیست را دارد.

وی سعی دارد درآمد دولت و فرمانروا یا هیئت دولت را بررسی کند، همچنین سعی در نشان دادن مخارج لازم فرمانروا یا دولت و اینکه کدام هزینه را باید مالیات عمومی کل جامعه بپردازد و چه قسمتی از آن را فقط گروه به‌خصوص یا اعضای به‌خصوص جمعیتی باید بدهند؟ اسمیت روش‌های مختلفی که به‌وسیله‌ی آن کل جامعه را می‌توان برای پرداخت مخارج واجب جامعه وادار به کمک کرد و مزایا و معایب هریک از این روش‌ها را نشان داد.

مزد و سود کارگر و سرمایه

سود بازرگانان و سایر معامله‌گران به‌وسیله‌ی نرخ‌گذاری قیمت خواربار و سایر کالاها تعیین می‌شود. هرجا که یک شرکت انحصاری وجود دارد، مناسب این است که قیمت مایحتاج اولیه را تعیین کنند؛ اما در جایی که چنین شرکت انحصاری نیست، رقابت خیلی بهتر از هر نرخ قانونی، قیمت را تعیین می‌کند.

همچنین به نظر آدام اسمیت نسبت بین نرخ‌های مختلف مزد و سود در مشاغل مختلف کار و سرمایه، زیاد تحت تأثیر فقر و غنای جامعه قرار نمی‌گیرد. چنین تحولاتی در رفاه عمومی با اینکه در نسبت کلی مزد و سود اثر می‌گذارد باید سرانجام در مشاغل مختلف اثر مساوی داشته باشد؛ بنابراین، نسبت بین آن‌ها باید همیشه یکی باشد و این نسبت را نمی‌توان، لااقل برای مدت طولانی به‌وسیله‌ی چنین تحولاتی به‌خوبی تغییر داد.

ماهیت سرمایه، نحوه‌ی انباشته شدن و کاربرد آن

در حالت واپس‌ماندگی جامعه‌ای که در آن تقسیم کار وجود ندارد و در آن به ندرت مبادله‌ای انجام می‌شود، جامعه‌ای که هر شخصی هر چیزی را خودش تهیه می‌کند، لزومی ندارد که برای انجام دادوستد جامعه، سرمایه انباشت شده و قبلاً ذخیره شود. هر فرد می‌کوشد با کار خود نیازهای گاه‌گاهی خود را به‌تدریج که این نیازها پدید می‌آید، رفع کند. هنگامی که گرسنه شود برای شکار حیوانات به جنگل می‌رود، وقتی تن‌پوش او کهنه شود از پوست اولین حیوان بزرگی که شکار می‌کند لباس تهیه می‌کند، وقتی کلبه‌ی او رو به ویرانی می‌رود تا آنجا که بتواند با کمک درختان و علف‌های نزدیک خانه‌اش آن را تعمیر می‌کند.

ولی وقتی که تقسیم کار کاملاً به میان آمد، محصول کار یک فرد فقط قسمت بسیار کوچکی از نیازهای او را برآورده می‌کند. قسمت اعظم نیازهای او از کار سایر افراد تأمین می‌شود که با محصول کار خودش یا به سخن دیگر، با قیمت تولیدات خود آن‌ها را می‌خرد؛ ولی عمل خرید کامل نمی‌شود مگر وقتی که تولید کار او کامل شده و به فروش رسد. بنابراین، انواع کالاهای مختلف برای تأمین معاش وی و مواد اولیه و ابزار کار او برای تولید محصولاتش باید در جایی انبار شود تا به‌تدریج بتواند تا وقتی که محصول وی به دست بیاید و برای فروش به بازار عرضه شود، از آن استفاده کند. ظاهراً این انباشتگی سرمایه باید مدت‌ها قبل از اینکه وی کار خود را در حرفه‌ی معین آغاز کند شروع شده باشد؛ چون طبیعت کارها اقتضا دارد که انباشتگی سرمایه باید قبل از تقسیم کار باشد.

 بنابراین به‌تدریج که سرمایه بیشتر و بیشتر انباشته می‌شود، کار به همان نسبت به عملیات بیشتری تقسیم می‌شود. به‌تدریج که کار به وظایف بیشتری تقسیم می‌شود، مقدار موادی که یک عده‌ی معین از مردم می‌توانند تولید کنند به نسبت بیشتری افزایش می‌یابد و چون عملیات هر کارگر کم‌کم به درجه‌ی بیشتری از سادگی می‌رسد، تعداد مختلفی از ماشین‌های جدید برای آسان کردن و خلاصه کردن آن عملیات اختراع می‌شود. ازاین‌رو، به‌تدریج که تقسیم کار جلو می‌رود، برای اینکه تعداد مساوی کارگر همیشه کار داشته باشند، مقدار مساوی خواربار و موجودی مواد خام و ابزار بیشتر از آنچه که در حالت عقب‌ماندگی و توحش جامعه لازم می‌بود، باید از پیش انباشته شود. با تقسیم کار در هر حرفه‌ای معمولاً تعداد کارگران بیشتر می‌شود یا به‌عبارت‌دیگر، افزایش تعداد آن‌هاست که سبب می‌شود آن‌ها خودشان را به دسته‌ها و طبقات مختلف به این شکل تقسیم کنند.

همان‌طور که انباشتگی سرمایه‌ی قبلی برای ادامه‌ی این ترقی عظیم در نیروی تولید کارگر لازم است، همان‌طور هم انباشتگی سرمایه خود موجب ترقی می‌شود. شخصی که سرمایه‌ی خود را برای نگهداری و ابقای کارگر به کار می‌برد طبعاً مایل است این سرمایه را طوری به کار برد که تا آنجا که امکان دارد محصول بیشتری تولید کند؛ بنابراین می‌کوشد که اولاً بین کارگران خود صحیح‌ترین توزیع شغلی را به وجود آورد، دوم سعی دارد بهترین نوع ماشینی که خودش اختراع کرده و یا می‌تواند بخرد در اختیار کارگران قرار دهد. توانایی او در انجام این دو کار به تناسب حجم سرمایه‌ی اوست یا به تناسب تعداد کارگرانی است که می‌تواند استخدام کند. ازاین‌رو، کمیت صنعتی در هر کشور نه تنها با افزایش سرمایه‌ای که به کار گرفته‌شده زیاد می‌شود، بلکه در نتیجه‌ی این افزایش مقدار مساوی کار و زحمت، مقدار بیشتری محصول تولید می‌کند.

پول و ثروت

در مسیر عادی و طبیعی امور، قسمت بیشتر سرمایه‌ی هر جامعه‌ی در حال رشد، نخست در جهت کشاورزی سپس به صنعت و آخر به تجارت خارجی اختصاص می‌یابد. این نظام امور آن‌قدر طبیعی است که به عقیده‌ی آدام اسمیت در هر جامعه‌ای که دارای زمین کافی بوده، همیشه مشاهده شده است. بعضی از زمین‌ها قبل از اینکه شهرهای نسبتاً بزرگی برپا شود باید زیر کشت برود و هر ملت قبل از اینکه به فکر بیفتد که در تجارت خارجی مشغول کار شود باید یک نوع صنعت و یا کارخانه‌ی ابتدایی داشته باشد. ولی با اینکه این نظام طبیعی امور تا اندازه‌ای در هر جامعه‌ای صورت گرفته است، در تمام کشورهای امروزی اروپا، این امر در بسیاری از موارد کاملاً معکوس بوده است.

تجارت خارجی بعضی از شهرهای این قبیل کشورها موجب پدید آمدن صنایع پیشرفته و ظریف شده است؛ یعنی صنایعی که مناسب برای فروش کالا به فواصل دور است. صنعت و تجارت با هم موجب پیدایش پیشرفت و ترقی عمده در کشاورزی شده است.

آداب و رسومی که ماهیت دولت‌های اولیه‌ی آن‌ها را به وجود آورد و هنوز هم با اینکه دولت‌های آنان کلی تغییر کرده بین این ملت شایع است، الزاماً آن‌ها را وادار به پذیرفتن این روش غیرطبیعی و وارونه کرده است.

*دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه تهران

منابع:

- آنیکین، آ (۱۳۵۸)، جوانی یک علم: تاریخ تکوین اقتصادی سیاسی، ترجمه ناصر گیلانی، (تهران: تیرنگ).

- اسمیت، آدام (1357)، ثروت و ملل، ابراهیم‌زاده، سیروس، تهران، پیام، ص 1.

- گلریز، حسن (1375)، اقتصاددانان بزرگ جهان، مارک بلاگ، تهران، نی، 1375، ص 9.

- برت، ادوین آرثر (۱۳۷۸)، مبادی مابعدالطبیعی علوم نوین، ترجمه عبدالکریم سروش (تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی) چاپ سوم.

- برونوفسکی، ج. مازلیش، ب (۱۳۷۹)، سنت روشن‌فکری در غرب از لئوناردو تا هگل، ترجمه لیلا سازگار (تهران: آگاه).

- تفضلی، فریدون (1387)، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران، نی، ص 95 - 97؛ حاجیان پور، حمید، آدام اسمیت و ظهور مکتب لیبرالیسم کلاسیک، کیهان اندیشه، شماره 80، ص 63 - 74؛ دادگر، یدالله، تاریخ تحولات اندیشه‌ی اقتصادی، قم، انتشارات دانشگاه مفید، 1383، ص 227 - 240.

- شریعت، فرشاد (۱۳۸۰)، جان لاک و اندیشه‌ی آزادی (تهران: آگاه).

- شومپیتر، جوزف (۱۳۷۵)، تاریخ تحلیل اقتصادی، از آغاز تا سده‌ی هجدهم، ترجمه فریدون فاطمی (تهران: مرکز).

- قدیریانی اصلی، باقر (1366)، سیر اندیشه‌ی اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ص 68.

- کاپلستون، فردریک (۱۳۷۵)، تاریخ فلسفه فیلسوفان انگلیسی از هایز تا هیوم، ترجمه امیر جلال‌الدین علم (تهران: علمی و فرهنگی و سروش) چاپ سوم.

- کاتوزیان، محمدعلی (۱۳۸۱)، آدام اسمیت و ثروت ملل، (تهران: کتاب‌های جیبی) چاپ دوم.

- لازی، جان (۱۳۷۷)، درآمدی تاریخی به فلسفه‌ی علم، ترجمه علی پایا (تهران سمت) چاپ دوم.

- لاژوژی، ژوزف (1353)، عقاید اقتصادی، ابراهیم مدرسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ص 21.

- مینی، پیرو (۱۳۷۵)، فلسفه و اقتصاد، ترجمه مرتضی نصرت و حسین راغفر (تهران: علمی و فرهنگی).

- Hausman, Danil M., and Michael S. McPherson (۲۰۰۴). Economic Analysis and Moral Philosophy. http:// philosophy. Wis. edu/ hausman/ paper. htm, The journal of Economic Literature, vol. XXXI, No.۲, ۶۷۱-۷۳۲.

- katouzian, Homa (۲۰۰۵). "The Signifcance of Economic histrory, and the Fundamental Features of the Economic History of Iran", Iranian Stuies, ۳۸, ۲.

- Witztum, Amos (۱۹۹۸).A Study into Smiths Concetion of Human Character: Das Adam Smith Problem Revisited", History of Political Economy, Vol.۳۰, No.۳, ۴۸۹-۵۱۴.