فرهنگ امروز/ فاطمه شمسی:
واژۀ «زوهر» که نام بنیادی‌ترین کتاب ادبیات تفکر عرفانی قبالاست، در کتاب مقدس و در رؤیای یحزقل (حزقیال)، بخش هشتم و آیة دوم آمده و به معنای نور و روشنایی است. این اثر، خود مجموعه‌ای از کتاب‌هایی است که تفاسیری بر جنبه‌های عرفانی تورات هستند. تفسیر کتاب مقدس زوهر شکلی رازورانه از ادبیات حاخامی است و به زبان آرامی والا به نگارش در آمده است. زوهر نخستین بار در اسپانیا پدیدار گردید، اما حقیقت این است که کتاب زوهر را یک عارف یهودی اسپانیایی به نام مشه لئونی به رشتۀ تحریر درآورد. کتاب زوهر در نیمة قرن شانزدهم هم‌پایة کتاب مقدس و تلمود قرار گرفت و این عمومیت تا آنجا پیش رفت که یهودیان مشرق‌زمین برخی از ادعیه آن را زمزمه می‌کردند. درحالی‌که این کتاب در میان خیل آثار بزرگ ادبی قرون‌وسطایی قرار دارد، باآنکه برخی از آن‌ها نسبت به زوهر آثار برجسته‌تر و شناخته‌شده‌تری هستند، نتوانسته‌اند تأثیر یا موفقیتی همانند زوهر داشته باشند. بررسی تکوین و شکل‌گیری اعتقادات دینی این کتاب در طی مدت زمانی طولانی و در میان گسترده‌ترین نهضت‌ها در یهودیت، به خصوص نهضت‌های دینی، نشان می‌دهد که زوهر به مدت سه قرن از سال ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ میلادی با تلمود و کتاب مقدس برابری می‌کرده و مورد پذیرش بوده است. آنچه دربارة نویسنده کتاب آشکار است علاقۀ او به فلسفه، ادبیات حاخامی و سپس عرفان قبالاست.
در زمان مشه لئونی، قبالا به معنای علوم خفیه، عرفان و ادبیات عرفانی بود؛ در این زمان که اوج فراگیری قبالا در اسپانیا بود، او توانست با برخی از قبالایی‌ها و کتاب باهیر آشنا شود. او با مطالعۀ کتاب باهیر تحت تأثیر واژه‌های سوف و سفیروت قرار گرفت و آن‌ها را به طور وسیعی در اثر خود به کار برد و بدین شکل نگارش زوهر و دیگر آثار خود را آغاز کرد. فحوای کتاب زوهر در باب ذات خداوند، منشأ و ساختار جهان، ذات و سرشت روح، رستگاری و نجات، ارتباط بین نفس و تاریکی و خویشتن حقیقی با نور خداوند است و بیان می‌دارد که چگونه خداوند که قبالاییان آن را اِن سوف می‌نامند، جهان را به‌وسیلۀ ده سفیروت اداره می‌کند.
زوهر از بخش‌های گوناگون تشکیل شده است. مشه لئونی، میدراش هنعلام یا میدراش پنهان را که نخستین بخش زوهر است به زبان‌های آرامی و عبری تحریر کرد. این کتاب تفسیری بر بخش‌های تورات و کتاب روت است.
گرشوم جی. شولم که از دوستان نزدیک والتر بنیامین و لئواشتروس به‌حساب می‌آمد، فیلسوف و پایه‌گذار نوین مطالعات قبالا بود؛ وی با پژوهش‌هایش نشان داد که قبالا جزء اساسی تفکر و تاریخ یهود است و بیان کرد که زوهر از مکتب نوافلاطونی یهودی قرون‌وسطا و مکتب گنوسی بسیار تأثیر پذیرفته است. مهم‌ترین روشی که زوهر بسیار از آن استفاده می‌کند رِمِز یا روش استعاری است؛ در این روش است که به اِن سوف و ده سفیروت (جمع سفیرا) اشاره شده و تورات در سایۀ آن‌ها تفسیر شده است. اِن سوف واژه‌ای برای خداوند و به معنای لایتناهی است، این واژۀ عبری به معنای بی‌پایان است و از اِن سوف است که خلقت سفیروت آغاز می‌گردد. سفیروت از نمادهایی تشکیل شده است که اساس و جوهر قبالا را تشکیل می‌دهند و نشان‌دهندۀ راز خلقت و رابطۀ آن با خداوند است.
تفسیر تلمودی یکی دیگر از چهار سطح معنایی است که در زوهر بدان پرداخته شده است. مشه لئونی در نوشتن زوهر سعی داشته اثری همانند تلمود و میدراش‌ها بیافریند؛ ازاین‌روست که ساختار ظاهری زوهر به‌گونه‌ای است که به ادبیات حاخامی نزدیک است. دو عنصر خیر و شر یکی دیگر از نمادهای گنوسی هستند که زوهر در سایۀ تمثیل بدان‌ها پرداخته است. این کتاب در قالب تمثیل و استعاره برای این دو عنصر جانمندانگاری قائل شده و شخینا و لیلیت را نمادی برای آن‌ها دانسته است. تمام متون انتخابی این کتاب که توسط گرشوو جی. شولم انتخاب شده است، بنا بر قول نویسنده، عموماً به‌هم‌پیوسته و یکی با دیگری مرتبط و وابسته است؛ و بر این اساس آورده شده‌اند که قادرند اندیشه‌های عرفانی مرتبط با خداوند، مراتب مختلف تجلی خداوند و اندیشۀ روح و مراتب و سرنوشت روح را همان‌گونه که زوهر آن را تعلیم داده است، شرح دهد.
مشخصات کتاب: زوهر، کتاب روشنایی، گرشوم جی. شولم (انتخاب و ترجمه از متن آرامی به انگلیسی)، مترجم: هما شهرام‌بخت، ناشر: علمی و فرهنگی، تعداد صفحه: ۱۵۳ صفحه، قیمت: ۱۲ هزار تومان
*سفر پیدایش (۳:۱)