اقتصاد سیاسی ایران (ساختارهای پیشاسرمایه‌داری در اقتصاد ایران)
کاووس واضحی
ناشر: صمدیه
چاپ: پاییز 1392
تعداد صفحات: 336 صفحه
قیمت: 17 هزارتومان
کتاب اقتصاد سیاسی جلد اول از مجموعه چهار جلدی «اقتصاد سیاسی ایران» است. هدف کلی این مجموعه تدوین مباحثی در چارچوب علم «اقتصاد سیاسی» (Political Economy) به منظور شناخت ساختارها و صورت‌بندی‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه ایران و پر کردن خلآ موجود در حوزه اقتصاد سیاسی ایران است. این کتاب به بررسی ساختارهای پیشاسرمایه‌داری (شیوه تولیددهقانی / کالایی ساده) اختصاص دارد. مفهوم رایج و مصطلح این شیوه تولید در حوزه جامعه شناسی روستایی ایران، تولید «خرده دهقانی» است.
این کتاب در هفت فصل «نگرش کلی»، «مفهوم دهقان در تاریخ ادبیات ایران»، «مفهوم شیوه تولید دهقانی»، «منشا تاریخی شیوه تولید دهقانی(کالایی ساده)»، «تولید دهقانی به مثابه شیوه تولید مستقل»، «جایگاه سیاسی شیوه تولید دهقانی» و «مسئله گذار و فرجام شیوه تولید دهقانی» تدوین شده است.
در فصل اول موضوع پژوهش، مسئله و مولفه‌های کم‌توسعه‌یافتگی، اهمیت مطالعه شیوه تولید در راستای درک قانونمندی تکامل جامعه تحت عنوان نگرش کلی کتاب آورده شده است.
به دنبال نگرش کلی کتاب در ارتباط با بررسی مفهوم شیوه تولید دهقانی و تفکیک این شیوه تولید از مفهوم تاریخی دهقان، «مفهوم دهقان در تاریخ ادبیات ایران» و سیر دگرگونی در معانی و موارد استفاده آن، موضوعاتی هستند که در فصل دوم مورد بررسی قرار گرفته است.
در فصل سوم که یه تعریف شیوه تولید «خرده کالایی ساده» اختصاص دارد، برخورد جامعه‌شناسی روستایی ایران با مسئله دهقانی، فراز و فرود مطالعات دهقانی و نظریه‌های مربوط به شیوه تولید دهقانی به اجمال مورد بحث قرار گرفته و در نهایت شیوه تولید دهقانی / خرده کالایی ساده» تعریف و مولفه‌های اساسی آن آورده شده است.
در فصل چهارم با عنوان «منشا تاریخی شیوه تولید دهقانی»، نویسنده منشا و سرآغاز شیوه تولید دهقانی در اروپای غربی (مورد انگلستان، بین سده های 15-17 میلادی) و ایران (مقارن سده 20 میلادی) را مورد بحث قرار داده و می‌کوشد شباهت‌ها و وجه افتراق سرآغاز این شیوه تولید در دو مورد ذکر شده را روشن کند.
«تولید دهقانی (کالایی ساده) به مثابه شیوه تولید مستقل»، عنوان فصل پنجم این کتاب است که نگارنده، شیوه تولید دهقانی را به مثابه یک «دوره تاریخی» معرفی می‌کند. در این فصل از شیوه تولید دهقانی به عنوان یک «دوره‌بندی مستقل تاریخی» دفاع و نظریه‌های مربوط به آن به طور خلاصه بررسی شده است. همچنین تولید دهقانی ایران در تاریخ معاصر و اروپای غربی، مقایسه و تفاوت‌های اساسی شیوه تولید دهقانی با «شیوه تولید سرمایه‌داری» شرح داده می‌شود.
در فصل ششم مباحثی چون «جایگاه سیاسی طبقه دهقانان»، «تجربه دهقانان در انقلاب روسیه» و «مشارکت سیاسی دهقانان در تاریخ معاصر ایران» مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این فصل، دهقانان به عنوان یک طبقه اجتماعی در نظر گرفته می‌شوند که دارای ویژگی‌های خاص در رفتارهای اجتماعی و اقدامات سیاسی هستند.
و در فصل هفتم «فرجام اقتصاد دهقانی» و دگرگونی‌های مربوط به آن، شرایط «رخنه» سرمایه‌داری در اقتصاد دهقانی و عوامل دخیل در مقاومت شیوه تولید دهقانی در برابر شیوه تولید سرمایه‌داری مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین نویسنده در این فصل، نظریه دهقانی «الکساندر چایانف» را در مورد آینده اقتصاد دهقانی و نظریه «ولادیمیر لنین» را در ارتباط با تولید دهقانی و چگونگی تحقق تولید سرمایه‌داری از بطن این شیوه تولید، مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «در ایران، ماهیت اصلاحات ارضی، به جدایی تولیدکننده مستقیم (دهقان) از وسایل تولید و آغاز کشاورزی به شیوه سرمایه‌داری تفسیر شده است. در ارتباط با ماهیت اصلاحات ارضی ایران و نقش آن در ایجاد کشاورزی به شیوه تولید سرمایه‌داری، در چارچوب دستگاه فکری لنین، مسائلی وجود دارد: در فرایند اصلاحات ارضی ایران، از چه کسی سلب مالکیت شده است؟ آیا سلب مالکیت از «مالک» شد، یا دهقان مستقل؟ در صورتی که سلب مالکیت ازمالک بوده معنای گذار از «تولید کالایی ساده» به تولید سرمایه‌داری چیست؟ و اگر سلب مالکیت از «دهقان» (تولیدکننده مستقیم) بود، «سلب مالکیت‌کنندگان» چه کسانی بودند؟ آیا سلب مالکیت‌کنندگان، صاحبان سرمایه‌های مالی، تجاری یا صاحبان کارگاه‌های تولیدی بودند که از طریق خلع مالکیت و تمرکز زمین، کشاورزی به شیوه سرمایه‌داری را گسترش دادند؟
ماهیت اصلاحات ارضی ایران سلب مالکیت از «دهقان» نبوده بلکه سلب مالکیت از «ارباب» بوده است. بنابراین نقشی را که تاریخاً می‌توانست ایفا کند، همانند گذار از شیوه تولید «کار خدمتی» به شیوه تولید «کالایی ساده / دهقانی» در روسیه بوده است. گذار از شیوه تولید دهقانی از طریق سلب مالکیت از آنان، به مصداق آنچه که در انگلستان انجام گرفت، مرحله تاریخی بالاتری بوده که به سرمایه‌داری ختم شد.» (صفحات 294-295)