فرهنگ امروز/ معصومه آقاجانپور: بالاخره قریب به بیست سال پس از تصویب فیپا، کتابخانه ملی تصمیم به بازنگری و اصلاح این طرح گرفت. بی تردید با توجه به پیشرفت‌های حاصل از فناوری، زمان بازنگری در روش کار برنامه‌های فیپا فرا رسیده است و چه بسا به تاخیر هم افتاده است. در بازنگری اخیر سرپرست معاونت کتابخانه ملی ایران جایگزین شدن «فیپای مختصر» به جای «فیپای کامل» را اعلام کرد و آن را «تحول در صدور فیپا» نامید. بررسی سودمندی یا ناسودمندی این تحول چند پرسش را به همراه دارد. اولین پرسش این است که طرح پیشین چه ایراداتی داشت و لزوم این تحول چه بوده است؟ در فیپای مختصر چه اطلاعاتی حذف و چه چیزی ارائه می‌شود؟ با توجه به تقسیم فیپا به دو سطح توصیفی و تحلیلی آیا ارائه سطح توصیفی به تنهایی توجیه کاربردی دارد؟ آیا سطح تحلیلی به درستی و با دقت انجام می شده؟ و در نهایت آیا اساسا درج فیپا در کتاب ضروری است؟ همچنین اگر فیپا را در ارتباط با سه عنصر کتابخانه ملی، ناشر و سایر کتابخانه‌های کشور بدانیم هر کدام از این عناصر از چه سطح رضایتمندی از روند ارائه فیپا برخوردار بودند؟ برای پاسخ به این پرسش ها برنامه‌های پیشین و پیش روی کتابخانه ملی را به اجمال بررسی می‌کنیم.
برنامه‌های پیشین
بنابر اطلاعات موجود در وبگاه سازمان اسناد و كتابخانه ملي فهرستنويسي پيش از انتشار (فيپا) عبارت است از فهرستنويسي توصيفي و تحليلي كتاب پيش از انتشار و درج آن در صفحه حقوقي يا صفحه شناسنامه همان كتاب. فواید آن نیز این گونه تشریح شد:
يكدستي و هماهنگي فهرستنويسي و سازماندهي كتب در سطح كشور.
تسهيل امر فهرستنويسي توسط كتابداران در تمامي كتابخانه‌ها.
جلوگيري از انجام كار تكراري.
افزايش سرعت بازيابي منابع در كتابخانه‌ها.
اطمينان از صحت و درستي آن.
صرفه‌جويي در بودجه، نيروي انساني، زمان، مكان.
تسريع امر اشاعه اطلاعات.
تسهيل در ايجاد شبكه‌هاي اطلاعاتي و درواقع اشتراك اطلاعات كتابشناختي در سطوح ملي و بين‌المللي.
افزايش سرعت گردش اطلاعات.
شكل ابتدايي و مختصر طرح فيپا را در كتاب‌هاي چاپ سال ۱۳۴۶ به بعد دانشگاه تهران و ۱۳۴۹ به بعد خانقاه نعمت‌اللهي مي‌توان ديد. در سال ۱۳۷۱ كتابخانه ملي ايران اين طرح را به‌طور آزمايشی با برخی از ناشران به اجرا گذاشت و پس از موفقيت نسبی پيشنهاد قانوني شدن آن، طي طرحي در اسفند ۱۳۷۴ از سوي‌كتابخانه ملي به هيئت دولت ارائه شد كه تصويب نامه آن در تاريخ ۸/۱۲/۱۳۷۵ به‌كتابخانه ملي ابلاغ و مسئوليت اجرايي طرح بر عهده‌كتابخانه ملي نهاده شد. در مهر ۱۳۷۷ كتابخانه ملي با همكاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي اجراي طرح را به‌طور رسمي آغاز كرد.
در سال ۱۳۸۶ طرح صدور فیپای الکترونیكي در كتابخانه ملي به اجرا درآمد و هم اکنون ناشران تنها از طریق سایت، درخواست خود را به واحد فیپا ارسال مي كنند و از این طریق برای کتاب‌های منتشره خود فیپا دریافت می‌نمایند.[۱]
در طول این سال ها همواره ناشران خواهان تسریع فرآیند ارائه فیپا بودند. سیاست کتابخانه ملی در جلب رضایت ناشران در سال ۹۱ موجب شد ریاست سازمان بر یک روزه شدن صدور فیپا دستور دهد. هرچند این سیاست تا اندازه‌ای رضایت ناشران را جلب کرد اما نارضایتی کتابخانه‌ها را به همراه داشت چراکه طبیعی بود بالا بردن سرعت، دقت لازم را از کارکنان کتابخانه گرفت و میزان خطا در ثبت اطلاعات کتاب بالا رفت به طوری که برخی کتابخانه‌ها دوباره اطلاعات مورد نیاز را بررسی و دست به فهرستنویسی مجدد می زدند. بدین ترتیب پرهیز از دوباره کاری که از اهداف فیپا بود معنای خود را از دست داد. البته این خوشایند کارکنان کتابخانه ملی هم نبود چراکه آنها از بالا رفتن حجم کار هم گلایه داشتند.
برنامه پیش رو چیست؟
در تحولی که کتابخانه ملی در امر فیپانویسی به وجود آورد تمام اطلاعات توصیفی شامل عنوان، نام مولف، مترجم یا مصحح و نیز اطلاعات مربوط به کتاب شامل ناشر، سال انتشار، تعداد صفحات، مشخصات فیزیکی و مواردی مانند واژه‌نامه، کتاب‌نامه، یادداشت‌های مختلفی که در کتاب هست و حتی شابک ارائه می شود ولی قسمت مربوط به موضوعات تحلیلی یعنی «شماره رده» و «موضوع» حذف شده است. البته در این برنامه ارائه اطلاعات تحلیلی به کلی حذف نشده است بلکه کتابخانه ملی بعد از دریافت اصل کتاب اطلاعات تحلیلی را با بررسی کامل کتاب از دل آن استخراج کرده و بر روی سایت کتابخانه ملی قرار خواهد داد و کتابخانه‌های دیگر می‌توانند به سایت مراجعه کنند و اطلاعات کامل را پیدا نمایند. در روش جدید آن چه كه رخ می‌دهد، صدور مجوز فیپا برای ناشران بر اساس همان اطلاعات توصیفی است و اطلاعات تحلیلی با دقت بیشتر و در فرصت مناسب (مثلا بیست روزه) وارد بانك كتابشناسی ملی خواهد شد و كتابخانه‌ها می توانند از اطلاعات آن بهره برند.[۲]
کتابخانه ملی به چند دلیل این روند را در پیش گرفت:
۱- اساساً فیپا با هدف کمک به فهرستنویسی در کتابخانه‌ها بوده است چون کتابخانه‌ها همه امکانات و نیرو و تخصص لازم را نداشتند، این کار انجام شد. از نظر مسئولان کتابخانه ملی فهرستنویسی کتاب‌ها، شماره‌های رده‌بندی و موضوعات، می بایست همراه کتاب درج می شد تا وقتی کتاب به کل کتابخانه‌های کشور می‌رود، آنها برای فهرست‌نویسی‌اش معطل نمانند. اما امروزه با توجه به اینکه تقریباً همه کتابخانه‌ها از بانک کتابشناسی و سایت کتابخانه ملی استفاده و این اطلاعات را روی نرم‌افزارهای خودشان منتقل می‌کنند، عملاً خاصیت فیپا منتفی شده است اینکه اطلاعات کامل مربوط به یک کتاب، در ابتدای کتاب قرار بگیرد، دیگر نیازِ کتابخانه‌ها نیست اما پرسش این است آیا همه این کتابخانه‌ها دارای امکانات لازم اعم از سیستم‌ها و نرم‌افزارهای مربوطه و اینترنت برخوردار هستند؟
۲- با این کار کتابخانه ملی دیگر الزامی ندارد که اطلاعات کامل را ظرف ۴۸ ساعت و پیش از چاپ، در اختیار ناشر قرار دهد و تنها به اطلاعات توصیفی اکتفا می‌کند که این خود سرعت کار را افزایش می دهد و به این ترتیب دیگر ناشر هم درگیر فرآیند طولانی گرفتن فیپا نمی‌شود.
۳- وظیفه اصلی كتابخانه ملی ارائه فهرستنویسی دقیق، استاندارد و مبتنی بر بررسی تمام متن كتاب است. در برنامه پیشین ناشران تنها بخش هایی از کتاب را در اختیار کتابخانه ملی قرار می دادند تا بر اساس آن فیپای تحلیلی را استخراج کند در حالی که ارائه صحیح و کامل موضوع کتاب نیازمند بررسی کل کتاب است. از سوی دیگر در صورت در دسترس بودن کل کتاب امکان بررسی آن طرف ۴۸ ساعت امکان پذیر نبود در نتیجه بی تردید فیپا با غلط های بسیار استخراج می شد اما در این برنامه کتابخانه ملی فرصت بررسی کل کتاب را خواهد داشت.
اما فیپای مختصر به مذاق بسیاری از اساتید کتابداری خوش نیامد و اعتراضاتی را از سوی آنان به همراه داشت. بسیاری از اساتید بر این باورند هرچند کتابخانه ملی معتقد است بیشتر کتابخانه‌ها از امکانات اینترنتی برخوردار هستند اما درواقع این گونه نیست و بسیاری از کتابخانه ها حتی امکانات اولیه یک کتابخانه استاندارد را هم ندارند. درنتیجه درج نشدن موضوع و شماره رده‌بندی دیویی در کتاب‌ها، استخراج این اطلاعات را بر عهده کتابداران می‌گذارد و با توجه به اینکه بسیاری از کتابخانه‌های موجود در سراسر کشور و به خصوص در مناطق دور افتاده فاقد کتابدار متخصص هستند، این امر باعث نبود یکپارچگی در اختصاص موضوع و سایر اطلاعات تحلیلی کتاب خواهد شد. این اعتراض اعتراض قابل تاملی است اما علاوه بر اساتید کتابداری، ناشران بسیاری نیز به این عمل کتابخانه اعتراض کردند.[۳] البته مشخص نیست در اعتراضات ناشران چه هدفی دنبال می شود. اساسا اصرار یک ناشر برای درج فیپای کامل چیست و چه سودی برای او خواهد داشت به ویژه آنکه آنان همواره بر طولانی شدن دریافت فیپا اعتراض داشتند نه کیفیت آن و قطعا این روند معضل زمان را حل خواد کرد (البته امیدواریم) بنابراین بهتر است ناشران دلایل خود را از این نارضایتی اعلام کنند.
از آنجا که تردیدی نیست رسیدن به نتیجه مطلوب نیاز به همکاری و هم‌اندیشی سه عنصر کتابخانه ملی، ناشر و کتابخانه‌های سراسر کشور دارد این نقدها رییس سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی را بر آن داشت تا از معاون پژوهشی خود بخواهد با تشکیل کمیته‌ای با فوریت، به بررسی ملاحظات مطرح‌شده بپردازند. سیدرضا صالحی امیری در حکمی، فریبرز خسروی را مأمور کرد تا با تشکیل کمیته‌ای، نظرات و نقدهای واردشده به طرح فیپای مختصر را بررسی کند و به شبهاتی که در این زمینه مطرح است، بپردازد. صالحی غلامرضا امیرخانی، کامران فانی و حبیب‌الله عظیمی را به‌عنوان اعضای کمیته بررسی ملاحظات طرح فیپای مختصر تعیین کرد. همچنین او وعده داد در آینده نزدیک به منظور هم ندیشی با صاحبنظران، نشستی با حضور کارشناسان این حوزه و نیز ناشران و دست اندرکاران نشر برگزار خواهد کرد تا ابعاد مختلف این طرح و نقاط ضعف و قوت آن مورد بررسی قرار بگیرد.
ملاحظات
ملاحظه اول: با توجه به منطقی بودن اعتراض اساتید کتابداری در خصوص در دسترس نبودن اینترنت در همه کتابخانه های کشور به ویژه مناطق محروم به نظر می رسد کتابخانه ملی و یا وزارت فرهنگ و ارشاد باید قبل از اجرای طرح متولی آمارگیری دقیقی از وضعیت کتابخانه های کشور شود و در صورت صحت گفته اساتید ابتدا امکانات لازم را برای آنها فراهم کند سپس فیپای مختصر را اجرایی کند.
ملاحظه دوم: از آنجا که رسالت اصلی فیپا استفاده کتابخانه های دیگر از این اطلاعات است تا یکپارچگی آن حفظ شود و در این مهم فیپای تحلیلی که موضوع و رده بندی را مشخص می کند اهمیت می یابد نه اطلاعات توصیفی صرف زمان و هزینه از سوی کتابخانه ملی برای استخراج و ارائه این اطلاعات که خود ناشر هم می تواند از عهده آن برآید چیست؟ بهتر نیست کتابخانه ملی ایران مانند کتابخانه ملی انگلستان فقط یک جمله در ابتدای کتاب قرار دهد با این مضمون که «این کتاب با فلان رکورد (شماره) در بانک کتابشناسی ملی بریتانیا موجود است.»
ملاحظه سوم: حال که کتابخانه ملی وعده داده در فضای مجازی به درج فیپای کامل بپردازد (که بی شک در دنیای کنونی مفید خواهد بود) امید است با توجه به فضای اینترنت تحول در ارائه فیپا را به سوی درج اطلاعات بیشتر سوق دهد. این ركورد می تواند با چكيده کتاب، اطلاعات مربوط به پديدآور، فهرست مطالب، تصوير جلد كتاب، نمونه متن، نشاني سايت اينترنتي ناشر یا نویسنده و غيره همراه باشد تا مراجعه کننده به اطلاعات بیشتری دست یابد. بنابراین انتظار می رود با کسر فیپای کامل در کتاب و روی آوردن به اختصار، مکانیسم های مناسبی برای علاوه شدن آن در فضای مجازی پیش گرفته شود.
[۲] - برای اطلاع از برنامه کتابخانه ملی رجوع کنید به یادداشت غلامرضا امیرخانی در سایت ایبنا: http://www.ibna.ir/fa/doc/note/۲۲۰۲۷۱/
[۳] - برای اطلاع بیشتر از مضمون اعتراض اساتید و ناشران رجوع کنید به : www.ibna.ir