فرهنگ امروز/ ترجمه و تدوین: سیدجلال محمودی: متن زیر معرفی کوتاهی است در خصوص کتاب فقیه و سلطان به قلم وجیه کوثرانی:
الفقیه و السلطان
جدلیة الدین و السیاسة في تجربتین تاریخیتین العثمانیة و الصفویةـــ القاجاریة
الطبعة الرابعة, ۲۵۶ pages
Published ۲۰۱۵ by المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات
توضیح تصویر روی جلد: سلطان سلیمان قانونی و شاه طهماسب؛ در میانه ایشان ضریح ابوحنیفه در بغداد.
وجیه کوثرانی کیست؟
وجیه کوثرانی درجه دکتری خود را در تاریخ از دانشگاه سوربن ـ پاریس دریافت کرده است. استاد سابق دانشگاه لبنان، گروه تاریخ از ۱۹۵۷ ــ ۲۰۰۵م بوه است. مدیر گروه علمی انتشارات مرکز عربی تحقیقات و مطالعات سیاسی است. رمینه های پژوهشی وی تاریخ اجتماعی، اسلام و تاریخ اندیشه ها است.
سایر آثار:
- جریان‌های اجتماعی ـ سیاسی در منطقه جبل لبنان و مشرق عربی(۱۹۷۶)
- سلطه، جامعه و عمل سیاسی(۱۹۸۶)
- پروژه‌های نهضت عربی: بحران انتقال از مجتمع سلطانی به اجتماع ملی(۱۹۹۵)
- دولت و خلافت در گفتمان عربی در آستانه انقلاب کمالی در ترکیه(۱۹۹۶)
- رابطه فقه اصلاحی شیعی و ولایت فقیه(۲۰۰۷)
- تاریخِ تاریخ: جریانها ـ مکاتب ـ روش‌ها(۲۰۱۲)
- دشواره دولت، فرقه‌گرایی و روش در تاریخنگاری لبنانی: از لبنان به مثابه سرپناهی امن به سوی "خانه عنکبوت"(۲۰۱۴)
مسأله کتاب
وجیه کوثرانی نویسنده کتاب، بر این باور است که برآمدن دولت عثمانی در آسیای صغیر(ترکیه) و بخش اعظم منطقه عربی و دولت صفویه و امتداد آن یعنی قاجاریه در ایران، از تأثیر گذارترین مراحل تاریخ اسلام بر اندیشه، خودآگاه و حافظه افراد و گروه‌های اکنون جهان اسلام است.
او چند دلیل برای این ادعا بیان می‌کند: نخست آنکه، این دو دولت برای سلطه و توسعه مناطق نفوذ خود مدتها با همدیگر درگیر بوده‌اند و هر کدام برای توجیه و مشروعیت درگیری خود علیه طرف مقابل به توجیهات ایدئولوژیکی مختلفی متوسل می‌شدند که طبیعتاَ در رأس همه این توجیهات، دین و مذهب قرار داشت. دولت عثمانی این مشروعیت را در شعائر صوفیانه و مذهب فقهی حنفیه جستجو می‌کرد و دولت صفویه در مذهب شیعه داوزده امامی و شعائر حسینی. همین امر باعث شده بود که درگیریهای سیاسی، اقتصادی و استراتژیک میان این دو در دنیای اسلام رنگ و بوی دینی ـ مذهبی به خود بگیرد؛ چیزی که موجب شکاف، ستیز و حتی تصفیه بین این مذاهب نسبت به همدیگر می‌شد.
دوم آنچه که مورخان از آن به نام «نهضت اروپایی» یاد می‌کنند و مبنی بر نظام تجارت آزاد و سیطره بر بازار مصرف بود در دوره این دو دولت بزرگ شرق اسلامی، شکل گرفت و این دو دولت را با آن درگیر و رو دررو ساخت.
سوم هم آنکه، در اواخر حیات این دو دولت(عثمانی و صفوی ـ قجری) یعنی اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰م سخن از ناسیونالیسم و دولت ملی در جهان اسلامی مطرح شد و باعث بروز مشکلات بسیاری در قلمرو هر کدام از این دو دولت گردید. نتیجه درگیریهای سیاسی منجر به آن شد که گاه از درگیری صفوی ـ عثمانی تعبیر به درگیری سنّی ـ شیعی شود و گاه از آن تعبیر به درگیری قومیّتی فارسی ـ عربی و یا فارسی ـ ترکی شود.
نویسنده بر این باور است که از خلال این مسائل، ضروت و اهمیّت موضوع کتاب از منظر تاریخی خود را نمایان می‌سازد؛ لذا باید پیوند میان سیاست و دین، دولت و دعوت، سلطان و فقیه به صورت تاریخی بازخوانی شود.
کوثرانی می‌نویسد این «پیوند» در کتابهای تاریخی، سیاسی و اجتماعی به شکل‌های مختلف تعبیر شده است: گاه برای آن تعابیر «عصبیت» و «دعوت» بکار گرفته شده است کاری که ابن خلدون انجام داده است؛ گاه «احکام سلطانیه» و «سیاسات شرعیه» خوانده شده است نزد کسانی چون ماوردی، ابن‌تیمیه و دیگران؛ و گاه از آن تعبیر به «حاکمیت الهی»، «خلافت»، «ولایة فقیه» یا «نائب امام» شده است. همه این مفاهیم در مواجهه با مسأله دولت مدرن و چگونگی برساختنِ قرار سیاسی، اثر گذار بوده و هستند. به طور مشخص این تأثیرگذاری خود را از زمان جریان تنظیمات در عثمانی و مشروطه در ایران، سپس الغای خلافت، تا برسد به پیدایش احزاب و گروه‌های اسلامی جدید و انقلاب اسلامی ایران خود را نشان داده است.
نویسنده می‌گوید زمینه‌های این پیوند همچنان از پیچیدگی‌های فکری، فقهی و سیاسی رنج می‌برد و نیاز به تحقیق و مطالعه دارد. به هر صورت او در کتاب خود با تکیه بر«روش تاریخی» پیوند میان فقیه و سلطان را در این دو تجربی حکمرانی و نتایج حاصل از آنرا به بحث نشسته است.
این کتاب اولین بار در ۱۹۸۹م به وسیله دارالرشد در بیروت منتشر شده است؛ در ۱۹۹۰ مرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، چاپ دومی از آن منتشر کرده است؛ در ۲۰۰۱ چاپ سوم و در ۲۰۱۵ چاپ چهارم آن از جانب همان ناشر روانه بازار شده است. چاپ چهارم این کتاب در چهار فصل و ۲۲۹ صفحه، سامان داده شده است. این کتاب به زبان فارسی ترجمه نشده است. محتویات کتاب عبارت است از:
مقدمه چاپ چهارم: از «فقیه همراه حکمران» تا «حکمرانی فقیه»
ولایت چیست؟ خلافت کدامست؟
مقدمه چاپ سوم : طرق پیوند میان دین و سیاست
مقدمه چاپ اول و دوم: دشواره پیوند میان فقیه و سلطان
فصل اول : نگاهی تاریخی به مرحله پیش از عثمانی و صفوی
مقدمه: دولت پادشاهی/سلطانی: الگوی مادر برای عثمانی و صفوی
آل بویه و سلاجقه
اول: آل بویه و فقهای امامیه
دوم: موضع اهل سنّت: ماوردی
سوم: سلاجقه، نظام پادشاهی و غزالی
چهارم: ما بعد سلاجقه؛ حلی و ابن تیمیه
فصل دوم: پیدایش عثمانی و صفویه
عثمانی، صفویه و درگیریهای فیمابین
نخست: نگاهی تاریخی
۱- عکس العمل عثمانی
۲- روایت تنازل خلیفه عباسی از مقام خلافت به نفع سلطان سلیم
۳- درباره صفویان
دوم: واقعیّت درگیری صفوی عثمانی
فصل سوم: نهاد دین و هیأت حاکمه پادشاهی در دولت عثمانی
مقدمه: دیباچه‌ای بر نهاد دین در حوزه إفتاء و مشیخه)شیوخ( اسلام تا زمان سلیمان قانونی و
ابو سعود(۹۷۴هـ/۱۵۶۶م)
نخست: اداره دینی محلی عثمانی و موجودیت فقیه مستقل
زین الدین بن علی و قاضی صیدا در دستگاه قضائی عثمانی
دوم: اصلاحات اسلامی و و ضعیّت عثمانی در اواخر سلطنت
فصل چهارم: نهاد دین و علما در دو دوره صفویه و قاجاریه
اول: ایران، اسلام و تشیع
دوم: پروژه پادشاهی و تک‌مذهبی یا دولت و ایدئولوژی
سوم: تشیع و نمونه‌هایی از فقهای دولت صفویه
۱- نورالدین کرکی
۲- محمد باقر مجلسی
چهارم: مرجع تقلید و نمونه هایی از فقهای مستقل
۱- بهاءالدین عاملی
۲- صدرالدین شیرازی یا ملاصدرا
پنجم: جریان اخباریگری و حر عاملی
ششم: دولت قاجاریه و علما
۱- میرزا محمدحسن شیرازی و جمال الدین و مسأله تنباکو
۲- انقلاب مشروطه و مواضع فقها
۳- میرزا محمدحسین نائینی و کتاب«تنبیه الأمة و تنزیة الملّة»
پایان
ملحقات
منابع
نمایه