اشاره: روز پنجشنبه 28 مرداد 1395، نشستی با موضوع «خرد سیاسی در عصر مشروطیت» با حضور آقای دکتر رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران و چهره ماندگار فلسفه، در خانه مشروطیت اصفهان برگزار شد. در این مراسم سه تن از استادان و صاحبنظران آقایان دکتر صافیان، استاد طاهرزاده و دکتر نجفی با اشاره به نشست هایی که برای مطالعه کتاب «خرد سیاسی در زمان توسعه نیافتگی» اثر آقای دکتر داوری اردکانی در اصفهان برگزار شده است و می شود، درباره کتاب مزبور و آراء و اندیشه های آقای دکتر داوری اردکانی مطالبی بیان کردند و اظهار خوشوقتی کردند که این نشست با حضور ایشان در خانه مشروطه اصفهان تشکیل می شود. در ادامه جلسه آقای دکتر داوری اردکانی ریاست فرهنگستان علوم سخنرانی کردند. خلاصه سخنان ایشان بدین شرح است:

«از احسان و لطفی که به من فرمودید، تشکر می­کنم. شاید بد نباشد که ابتدا درباره روش کار خود مختصری عرض کنم. من وقتی چیزی می­ نویسم قصدم اثبات یا رد رأی و نظری نیست بلکه مراد فهمیدن است و سعی می­کنم فارغ از مخالفت و موافقت های رسمی بنویسم و فلسفه را با سلیقه­ های سیاسی میزان نکنم. البته موافقت و مخالفت در زندگی عادی چیز بدی نیست بخصوص در این زمان که سیاست همه­ کاره است نمی­توان از آن برکنار بود. من هم فارغ از سیاست نیستم اما آنچه می نویسم برای رد یا تأیید یک سیاست نیست زیرا با اینکه کتاب­ های فلسفه پر از مخالفت و موافقت است فلسفه با تفکر ابتدا می­ شود و در تفکر قصد مخالفت و موافقت نیست مع­هذا صرفنظر از اجمالی که در گفته­ ها و نوشته­ هایم وجود دارد گاهی به رسم بزرگانی مثل سبزواری  هنوز مسئله را طرح نکرده، نظر خود را می­ گویم و می­ نویسم.

چون نام سبزواری را آوردم باید توضیح بدهم که حاج ملاهادی پیش از اینکه بگوید اصالت وجود چیست و از کجا آمده و چه سابقه­ ای دارد نظر خود را اظهار می­کند و رأی مخالف را علیل می­ خواند. من حرفی ندارم که وجود و ماهیت در مقابل یکدیگر قرار داده شوند، اما شاید کسی بپرسد وقتی ارسطو این دو را با هم می دانست، باید فکر کنیم که ما چرا باید آن ها را مقابل یکدیگر قرار دهیم و با این تقابل چه تحولی در فلسفه پدید می­آید (و پدید آمده است)؟ یادآوری می­کنم که باز به دنبال اثبات و رد اصالت وجود و اصالت ماهیت نیستم و کم و بیش می­ فهمم که چرا در فلسفه ما اصالت وجود در برابر اصالت ماهیت قرار گرفته است و طرداً للباب می­گویم که بهترین دلیل اصالت وجود ملاصدرا در نظر من همین دلیل استحسانی است که: «لانه مبدا کل شرف». کاش استادان فلسفه ما قبل از اثبات و رد بیشتر سعی می­ کردند که مسئله و محل نزاع را روشن کنند. این مقدمه تذکری بود که وقتی درباره عقل سخن می­ گویم ابتدا بگویم مراد از آن چیست؟

همه ما شاید عقل سیاسی را اولین بار از زبان امام خمینی (ره) شنیده باشیم. این خرد باید وجهی از خرد عملی باشد. خردی که صورت باقی و ماندگار آن را حکمت می­ نامند. خرد را معمولاً به عملی و نظری تقسیم می­ کنند اما بهتر است بگوییم که خرد، دو خرد است یا دو شأن و دو جلوه دارد. خرد بسیط و خرد تفصیلی و خرد بسیط در طی تفصیل (و در تاریخ) دو صورت عملی و نظری پیدا می­ کند. به عبارت دیگر خرد بسیط، با تعلقی که به هست و باید پیدا می­ کند، نظری یا عملی می­ شود. در تاریخ فلسفه فیلسوفان ما به پیروی از ارسطو خرد را به نظری و عملی تقسیم کرده­ و در بیان مراتب خرد فضیلت اخلاقی (بایدها و نبایدها) و بالاخره فضیلت عملی را به دنبال فضیلت نظری و فضیلت عقلی آورده ­اند. بنابراین در نظر آنان خرد عملی تابعی است از خرد نظری اما اینکه چگونه خرد عملی به خرد نظری بستگی دارد مطلب دشواری است که شاید جز با رجوع به عقل بسیط نتوان آن را توضیح داد. در فلسفه وقتی از عقل می­ گویند گاهی جوهری مجرد را در نظر دارند و زمانی هم منظورشان عقل نظری متحقق در فلسفه و علم و خرد و فضیلت عقلی راهنمای عمل سیاسی و اخلاقی است. عقلی که در علم و اخلاق و سیاست متحقق می­ شود با زمان و تاریخ پیوستگی دارد. پس معنای خرد را باید در نسبت با فهمی که مردم هر زمان از آن دارند دریافت. ما معمولاً عقل و هوش را یکی می­دانیم اما هوش (IQ) تعلق به شخص دارد و با شخص به دنیا می آید و ممکن است کسانی هم آن را در جهت شیطنت و ویرانگری به کار ­برند. IQ ارثی است چنانکه معمولاً هوش فرزندانی که پدر و مادر با هوش دارند بالاست اما آیا هر کس دارای IQ بالاست ضرورتاً خردمند است؟! خرد با هوش تفاوت دارد و تا حدود زیادی مستقل از وجود شخص و روان­شناسی اشخاص است. چنانکه در تاریخ زندگی یک قوم زمانی عقل هست و در زمان دیگر پیدا نیست. عقل، از آن جهت که با درک و عمل ما ظاهر و متحقق می­شود عقل تاریخی است یعنی عقل در تاریخ ظهور می­کند و پنهان می­شود. استنباط نشود که عقل حاصل جامعه است زیرا جامعه با عقلی که دارد صورت خاص پیدا می­کند. جامعه جدید با عقل جدید به وجود آمده است. در هر تاریخی صورتی از عقل ظهور می­ کند که در زبان غالب می ­توان آن را یافت. شاید هم عقل زبان زمان باشد که در فلسفه و علم و تکنولوژی و سیاست جلوه ­های نظری و عملی پیدا می­ کند. این عقل را نباید با عقل مصلحت اندیش اشتباه کرد حتی عقل عالم متجدد صرفاً مصلحت ­اندیش نیست بلکه بنیادش عقل دیگری است. هر وقت در تاریخ سر و سامانی بوده یا حوادث مهمی رخ داده صورتی از خرد وجود داشته و هر جا بی­ سامانی غالب شده، زمانش زمان کم خردی (نه بی خردی) بوده است (نشانه­ هایی هست که زمان کنونی دارد به مرزهای بی­ خردی نزدیک می­ شود و شاید با این بی­ خردی جهان و زندگی آدمی در معرض خطر بزرگ قرار گیرد) به هر حال راه غرب جدید با مصلحت­ اندیشی آغاز نشده است. غرب با خرد و تفکر دنیابین جهان را گرفته است. وقتی با عقل طرحی درانداخته می شود آدمیان روح و قلب تازه پیدا می کنند و در نتیجه اتصال و ارتباطی تازه میانشان به وجود می­ آید وقتی هم که عقل رو نهان کند و بی خردی غالب شود مردم از یکدیگر دور می­ شوند. از نشانه­ های خرد اینست که مردم راه و مقصدی پیدا می­ کنند و به سوی آن راه می­ پویند. پس خرد به تساوی میان همه آدمیان تقسیم نشده است و چیزی نیست که آن را بتوان با تصمیم به وجود آورد یا از میان برد. به عبارت دیگر ظهور و خفای خرد در اختیار ما نیست اگر در تاریخ عقل گاهی پنهان است و زمانی نیز آشکار می­ شود و مردمان از آن بهره­ مند می­ شوند ما چگونه می­ توانیم عقل را پدید آوریم یا هدایت کنیم؟ عقل اگر باشد راهنمای مردم است و بخت خوش از آن کسانی است که در زمان و تاریخ ظهور و بسط خرد به دنیا می­ آیند و به سر می­ برند. بر حسب آنچه نقل شده است در زمان حمله مغول در بعضی شهرها حتی ریشه گیاهان را از زمین درآوردند و نابود کردند و هیچ جنبده ای باقی نگذاشتند اما خرد زمان با همین مغول ها کاری کرد که خود اسلام آوردند و  بعضاً تشیع را پذیرفتند. آنها تفکر و خرد را نتوانستند تعطیل کنند بلکه بر اثر حمله مغول کانون عقل که آن زمان در خراسان بود از شرق ایران به غرب منتقل شد. شاید بگویند اگر اینطور است پس اراده و اختیار ما چه می­ شود؟ اراده و اختیار با امکان­ های زندگی آدمی تناسب دارد. ما بر حسب خردی که داریم و امکان­هایی که فراروی خود می­ بینیم در هنگام عمل و بر سر دوراهی چیزی و راهی را اختیار می­ کنیم البته همه مردمان به یک اندازه اختیار ندارند و باید حافظ بزرگ بود تا بتوان گفت:

چرخ بر هم زنم ار غیر مرادم گردد       من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک

مع­هذا اختیار ما با اینکه دامنه وسیعی دارد، مطلق نیست. ما خدا نیستیم که اراده­ مان به هر چه تعلق گرفت متحقق شود. مردم قرن چهارم و پنجم هجری با اینکه در زمان بالنسبه خوبی به سر می­ بردند نمی­ توانستند انقلاب مشروطیت برپا کنند. مشروطیت چیزی مربوط به زمان و تابع خرد این زمان است و البته برای درک و شناخت این خرد باید به حوادث و سیر آنها و مخصوصاً به آثاری که درباره مشروطیت نوشته شده است توجه کرد. انقلاب مشروطیت حادثه بالنسبه مهمی بود که نیم­ بند ماند و راهش پیموده نشد. گفته ­اند که مشروطه از دیگ پلو سفارت انگلیس بیرون آمده است. البته دولت­ های خارجی در انقلاب مشروطیت مداخله کرده ­اند اما آنها انقلاب را به وجود نیاورده ­اند. انقلاب در فکر منورالفکرها و در خواست گروه­ هایی از مردم پدید آمد و به همین جهت دو جناح داشت. جناح منورالفکرها و جناح علمای دین. مسئله اینست که آیا می­شد رأی و نظر این دو جناح با هم جمع شود و خردی که در آراء علمای دین ظاهر شده بود مبنای نظر سیاسی و راهنمای سیاست قرار گیرد. آنچه می­ دانیم اینست که این جمع صورت نگرفت. مع­هذا اگر کسی بگوید امکان داشت که در پی اظهار رأی و نظر علمای اسلام: آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، مازندرانی، ملاحسین تهرانی، میرزای نائینی، شیخ فضل­اله نوری، حاج آقا نوراله اصفهانی و محلاتی و ... طرح سیاست تازه­ای درانداخته شود باید در قول او تأمل کرد اما متأسفانه راهی که در اوان مشروطیت داشت گشوده می­شد ادامه نیافت. رؤیای منورالفکران هم تعبیر نشد زیرا شرایط آن فراهم نبود. به این جهت خیلی زود این گروه به طرح «دیکتاتور مترقی و منورالفکر» رو کردند و اتفاقا این طرح که به صورتی محقق شد با پیش آمدن جنگ و سرعت گرفتن سیر جهانی شدن ادامه نیافت (و شاید نمی­ توانست ادامه یابد). چنانکه گفته شد بعد از مشروطه ارتباط با اروپا بیشتر شد اما فکر سیاسی پیشرفتی نکرد. در سال ۱۳۰۲ مجله ای به نام فرنگستان منتشر شد که در آن طرح حکومت مستبد منورالفکر پیشنهاد و ترویج می­ شد و مقدمات سطلنت رضا خان پهلوی را فراهم می­ کرد. این طرح هم به جایی نرسید تا اینکه با کودتای 28 مرداد مرحله دیگری از تاریخ جدید در جهان در حال توسعه آغاز شد و در این جهان فکرهای دیگری پیش ­آمد. انقلاب اسلامی هم عکس­ العملی در برابر شکست 28 مرداد بود. حادثه 28 مرداد به اعتباری پایان انقلاب مشروطیت بود و شاید بتوان گفت کودک خوش سیمای علیلی که در 14 مرداد 1285 به دنیا آمد در 28 مرداد 1332 چشم از جهان پوشید. حادثه 28 مرداد یک حادثه جهانی است و با آن اعلام شد که دوره کوتاه استقلال­ طلبی و مبارزه ضد استعماری برای احراز قدرت ملی و سیر در راه طی شده تجدد و توسعه که تازه آغاز شده بود، پایان یافته است. بعد از 28 مرداد همه نهضت­ های استقلال­ طلب شکست خوردند و در میان مبارزان ضد ستم و قهر فکرهای تازه­ای پیش آمد که اندیشه انقلاب اسلامی صورتی از آن است.

عقل و تفکر زمان ما را در این حوادث و جریان­ ها و در وصف و شرح آنها باید شناخت. وقتی آثار بزرگانی مثل نائینی، شیخ فضل­اله نوری، حاج آقا نوراله اصفهانی و حتی خارقانی و ... را می­ خوانیم، دو وجهه نظر می­ توانیم داشته باشیم یکی اینکه با آنها موافقت و مخالفت کنیم یا بخواهیم به فهم و درک آنها نزدیک شویم. اهل فلسفه راه دوم را اختیار می کنند».

منبع: روابط عمومی فرهنگستان علوم