فرهنگ امروز/ بهروز فرنو*:
بیش از نیم‌قرن از نخستین‌باری که تعبیر غرب‌زدگی مطرح شد و انتشار یافت، می‌گذرد، اما هنوز به مطاوی سخن واضع این تعبیر، چنان‌که او می‌خواست، توجه نشده است. به اصطلاح ملای رومی، «هرکسی از ظن خود شد یار من/ از درون من نجست اسرار من».
از اوایل دهۀ چهل، متعاقب طرح مسئلۀ غرب‌زدگی توسط دکتر فردید، در محفلی فرهنگی، مرحوم آل‌احمد با اذعان به اخذ این تعبیر از سخن فردید، دو شماره مقاله تحت همین عنوان، در «کیهان ماه» منتشر کرد که منجر به توقیف این ماهنامه در شمارۀ دوم شد. بعد آل‌احمد این مقاله‌ها را به‌صورت کتابی درآورد که آن کتاب هم بالأخره با محذوراتی در دوران ستم‌شاهی منتشر شد. به‌رغم این محذورات، عنوان غرب‌زدگی از همان دوران نقل محافل و مجالس مختلف بود، لیکن مرحوم فردید همواره بر این نکته پافشاری داشت که آل‌احمد و اغلب کسانی که متعرض مسئلۀ غرب‌زدگی شده‌اند، مطلب را از وجه حکمی و کلی ملاحظه نکرده‌اند و به‌زعم خود صرفاً از منظر وجوه سیاسی و اجتماعی به مطلب پرداخته‌اند. به‌این‌ترتیب آنچه صرفاً در سطح و وجهی از مسئله طرح شد، مانع و حجاب درک عمیق و جامع آن شده است. در حقیقت از نظرگاه مرحوم فردید، مسئله این نیست که غربی است و ما به‌عنوان شرق از آن تقلید کورکورانه کرده‌ایم و غرب‌زده شده‌ایم، بلکه این خود مغرب‌زمین و اروپاست که در وهلۀ اول غرب‌زده شده است. به این معنی که در عصر جدید تاریخ خود، سیر تفکر غرب به نیست‌انگاری مضاعف و خودبنیادی ختم شده است. سپس این ابتلا، که حوالت تاریخی بشر فلک‌زده در عصر جدید بوده، به سرتاسر عالم گسترش یافته است.
فردید نگاه حکمی و فلسفی به مسئله را مستلزم طرح پرسش از ماهیت تفکر جدید و عالم مدرن می‌داند؛ تفکری که نخست از مغرب‌زمین آغاز شد و بعد با یکی دو قرن تأخیر، ماهیت بشرانگار و صورت خودبنیاد آن به دیگر نقاط عالم رسید. این تحول ظهور فرهنگ و تمدن مدرن سکولار و لائیک جهانی است که اکنون خود در بحرانی فزاینده قرار دارد. بر این اساس، آدمی در دنیای جدید از نو در عالمی خودبنیاد هبوط کرده است که به‌لحاظ تفرعن، منیت، مائیت و موضوعیت نفسانی، در تاریخ عالم بی‌سابقه است. به بیان خواجه لسان‌الغیب، «در بحر مایی و منی افتاده‌ام بیار/ می تا خلاص بخشدم از مایی و منی».
مصداق بارز و تام‌وتمام این تفرعن، انانیت و نحنانیت، سلطۀ امپریالیسم و صهیونیسم بر جهان کنونی است که البته خود بیش از هر زمان دیگری، امروز در بحران و تزلزل است. باز خواجه می‌فرماید: «آدمی در عالم خاکی نمی‌آید به دست/ عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی»
و به مصداق آیۀ شریفۀ «فتلقّی آدمٌ من ربهِ کلمات فَتاب علیه»، امروز وقت آن است که هرچه بیشتر به فروافتادگی بشر در عالم نیست‌انگاری و خودبنیادی توجه کنیم و تمنای گذشت از آن را داشته باشیم. این گذشت مستلزم تأمل در حال و مقام آدمی در عالم کنونی و مسئلۀ تفکر و زمان است. جست‌وجوی وجه اصیل کلمات و تفکر و تذکر و انتظار اصیل ظهور، همراه با جهاد اصغر و اکبر، تنها راهی است که مرحوم فردید برای رستگاری از قهر و غلبۀ حجاب آخرالزمانی غرب و فلک‌زدگی عصر جدید پیش پای ما می‌گشاید و دعوت به آن می‌کند. مسلم رهپویان این طریق باید نسبت‌به مخاطرات راه و حرص طمع استکبار آخرالزمان توجه داشته باشند که چگونه منشأ خشونت و شهوت، آلودگی طبیعت و ارض و سماست. نفسانیتی که حتی حیات دنیوی و زندگی بر کرۀ ارض را به خطر انداخته است.
اما راجع‌به کتاب تازه‌منتشرشده که عنوان کامل آن عبارت است از: «غرب و غرب‌زدگی و بحران حوالت تاریخی آن در روزگار نیست‌انگار و مکر لیل‌ونهارزدۀ آخرالزمان کنونی»، توضیح اینکه این کتاب متن پیاده‌شدۀ دوازده جلسۀ اول از ۳۸ جلسه درس‌گفتارهای سال ۱۳۶۳ متفکر فقید دکتر سید احمد فردید است که به‌عنوان جلد اول از سه جلد این مجموعه، به‌مناسبت بیست‌ودومین سالگرد درگذشت استاد، در مردادماه ۱۳۹۵ منتشر شده است و دو مجلد باقی‌مانده حداکثر طی دو سال آینده به انتشار خواهد رسید.
درس‌گفتارهای سال ۱۳۶۳ استاد که به‌صورت صوتی و تصویری برای پخش عمومی ضبط شده بود، اجمالی از کل مباحث مطرح از سوی مرحوم فردید در دوره‌های مختلف را شامل می‌شود. در آغاز این دوره، استاد ضمن توضیح راجع‌به اصطلاح غرب‌زدگی و عنوان مباحث، که اجمال آن در آغاز سخن گذشت، به این نکته اشاره می‌کند که بحث جلسۀ اول فهرستی اجمالی است از مباحثی که وی قصد دارد طی این دوره به آن بپردازد. درعین‌حال که کل آنچه در این درس‌گفتارها مطرح می‌شود نیز خود اجمالی خواهد بود از آنچه در روزگار ما اقتضای تفصیل حکمی و فلسفی دارد. به‌علاوه در این مجموعه، استاد سعی دارد که به ترتیبی وارد مطالب شود که تا حدودی بحث قابل استفاده برای عموم اهل‌نظر باشد. ضمن آنکه رعایت شأن مطلب و دقت حکمی آن نیز شده باشد. مع‌الوصف شبکۀ دو سیما، که در آن سال قصد پخش این مجموعه را داشت، به‌علت آنکه مباحث قابل استفادۀ عموم مخاطبان نبود و در آن سال‌ها نیز شبکه‌های تلویزیونی سیما محدود به دو شبکۀ عمومی بود، پس از پخش یکی دو جلسه از درس‌گفتارها، از پخش ادامۀ آن خودداری کرد.
اکنون انتشار متن مدون این جلسات امکان تمرکز بهتر مخاطبان بر مطلب را فراهم آورده است و در این طریق، توضیحات، ارجاعات و ضبط معادل‌ها به زبان اصلی، که توسط همکاران بنیاد فردید به انجام رسیده است، به درک بیشتر مطلب کمک می‌کند. درعین‌حال که مباحث استاد فردید به‌جهت جامعیت و توجه به بازخوانی اقسام حکمت و فلسفۀ قدیم و جدید، اقتضای اشاره به مسائل مختلف در عین دقت به ریشه‌های کلمات و اصطلاحات را دارد. در حقیقت، بدون این دقت‌ها و ملاحظات، امکان طرح دقیق مسائل حکمی در وضع و مقامی مابعد مدرن، حاصل نمی‌آید و دعوت به تفکر و تذکر، شأن حقیقی و جهت درست خود را در این عصر و زمان پیدا نمی‌کند. امید می‌رود که با انتشار این دوره، مقصود استاد بیش از گذشته به عموم اهل‌نظر منتقل شود و ضرورت طرح بحث حکمی و جامع نسبت‌به مسائل مختلف حکمت و فلسفۀ قدیم و جدید و مبانی تفکر، فرهنگ و هنر با توجه به زمان و زبان، ادراک شود تا اهمیت استفاده از تأملات کلامی (اتیمولوژیک) و روش و علم تفسیر (هرمنوتیک) روشن‌تر شود.
*عضو هیئت‌مدیرۀ بنیاد فردید