فرهنگ امروز/ معصومه آقاجانپور:
عبارت «روایتی نو از جنبش و انقلاب جنگل»، ما را به دقت بیشتری در مفاهیم رهنمون می‌کند. به‌کارگیری دو مفهوم جنبش و انقلاب در کنار هم برای یک واقعۀ تاریخی خالی از اشکال نیست. پرسش این است: آیا یک واقعه می‌تواند هم انقلاب باشد هم جنبش؟ اگرچه جنبش مفهومی است که نسبت به سایر مفاهیم از حیث معنایی به انقلاب نزدیک است، اما در واقع جنبش بسترهای تحول در جامعه را شکل می‌دهد که این تحول می‌تواند به انقلاب بدل گردد. تفاوت عمدۀ جنبش با انقلاب در شیوۀ اجرایی و رفتاری و نیز هدف نهایی است. اگر تغییرات اجتماعی حاصل از جنبش اساسی و بنیادی و توأم با خشونت باشد به انقلاب خواهد انجامید؛ بنابراین اگر جنبشی به انقلاب منجر شد دیگر ماهیت جنبش‌گونۀ خود را از دست می‌دهد.
بنابراین پیروزی جنگلیان و حکومت کوتاه‌مدت هفده‌ماهه آن‌ها لزوماً انقلاب محسوب نمی‌شود؛ دگرگونی‌های اساسی، پایدار بودن و گستردگی از حیث در بر گرفتن اقشار مختلف یک جامعه که نهایتاً به دگرگونی ساختار سیاسی منجر گردد، از مشخصه‌های اصلی یک انقلاب است. نگاهی اجمالی در تحقیقاتی که در باب جنگل صورت گرفته، نشان می‌دهد اگرچه به ندرت عنوان انقلاب جنگل برای این واقعۀ تاریخی به کار گرفته شده، اما پیشوندهایی چون قیام، جنبش و نهضت بیشترین کاربرد را در عنوان‌دهی به این واقعه را داشته‌اند. باید به این نکته توجه نشان داد که همۀ این واژه‌ها مفاهیم گوناگونی را با خود حمل می‌کنند که نمی‌توان یکی را بر دیگری بار کرد؛ البته قابل ذکر است که نگارندۀ این کتاب به این تفاوت‌ها علم داشته است؛ او اگرچه در هیچ جای کتاب تفاوت این دواژه را بیان نکرده است، اما عامدانه این واقعۀ تاریخی را به دو دورۀ جنبش و انقلاب تقسیم می‌کند و این تفاوت مفهومی را نه برای توضیح این واقعه بلکه برای جدا کردن دو دورۀ تاریخی طی ۷ سال فعالیت نهضت جنگل به کار می‌برد.
عظیمی در این کتاب با طرح چند پرسش به‌خوبی نهضت جنگل را مورد مداقه قرار داده است. او پاسخ به این پرسش‌ها را اساس کار خود قرار می‌دهد: «پرسش‌های اساسی در این کتاب این است: این جنبش چگونه، در کجا و در چه شرایط اقتصادی و اجتماعی در گیلان شکل گرفت؟ به هنگام شکل‌گیری آغازین این جنبش، جناح‌بندی‌های آن از کدام عامل اجتماعی تأثیر می‌پذیرفتند؟ جغرافیای تشکیلات جنگلیان چه تأثیری در رویکردهای اجتماعی و سیاسی آن داشت؟ هنگامی که این جنبش به انقلاب تبدیل شد، تئوری شکل‌دهندۀ اصلی راهنمای آن چه بود و چگونه عمل می‌کرد؟ آیا این تئوری در فضای فکری و فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی ایران امکان پیش بردن اهداف جنبش و تحقق اهداف آن را داشت؟ و سرانجام، آیا اهدافی که این انقلاب در خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی در برنامۀ خود گنجانده بود، امکان پیروزی آن میسر بود؟»
در کنار این پرسش‌ها، او فرضیه‌هایی نیز در نظر گرفته که در فصول گوناگون کتاب در پی اثبات این فرضیه‌ها بوده است:
۱ . در دورۀ نخست جنبش جنگل که مرکزیت تشکیلات این جنبش در روستاهای «کسما» و «گوراب زرمیخ» استقرار داشت، روند اعتلای روزافزون فرهنگ مدرن مشروطه‌خواهی در تشکیلات جنگلیان به مرکزیت گوراب زرمیخ و رهبری کوچک‌خان به اختلاف و جدایی درون این تشکیلات دامن زد.
۲ . در دورۀ دوم جنبش جنگل که تشکیلات این جنبش به آلیان (محل استقرار ایل آلیان) انتقال یافت، اقتدار کوچک‌خان بر تشکیلات جنگل به دلیل دوری از پایگاه اجتماعی اصلی خود در شهرهای در حال توسعۀ رشت و انزلی در مقابل رقیب آن که ریاست ایل آلیان را هم به عهده داشت به نحو روزافزونی کاهش یافت.
۳ . دورۀ سوم که انقلاب جنگل نامیده شده با ورود ارتش رزم‌دیدۀ سرخ که راهنمای عمل آن تئوری لنینی انقلاب بود، بدون توجه به نفوذ و رهبری کاریزماتیک کوچک‌خان در انقلاب دموکراتیک ملی جنگل و به‌ویژه بدون توجه به زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی گیلان و ایران و عمل کردن تنها بر مبنای تئوری لنینی تحول انقلابی و اصرار بر «سویتی» کردن ایران از یک طرف و منافع و اهداف انقلاب جهانی سوسیالیستی از طرف دیگر، مهم‌ترین عامل تعین‌کنندۀ سوگیری تحولات انقلاب جنگل را رقم زد.
۴. همچنین در دورۀ سوم، تندروی و افراطی‌گری از جانب دست‌کم بخشی از بلشویک‌ها به افراطی‌گری در تشکیلات جنگلیان دامن زد و زمینۀ رشد عناصر افراطی درون تشکیلات جنگل را برای مقابله با طرف مقابل، زودتر و آسان‌تر به عناصر تعیین‌کننده در رهبری این تشکیلات بالا کشید و کمک کرد تا عناصر میانه‌رو و معتدلی چون کوچک‌خان به حاشیه رانده شوند.
۵ . در دوره‌های دوم و سوم جنبش و انقلاب جنگل که مرکز تشکیلات جنگلیان از کسما و گوراب زرمیخ به ناحیۀ آلیان یعنی قلمرو ایلی حسن‌خان آلیانی در قعر جنگل‌های فومنات انتقال یافت، به دلیل کوتاه شدن دست یاران و همرزمان مشروطه‌خواه کوچک‌خان از این تشکیلات در اثر مساعی حسن‌خان آلیانی و قدرت‌یابی سنت‌های ایلی در این تشکیلات، به پایگاه اجتماعی کوچک‌خان در این تشکیلات ضربۀ سنگینی وارد شد و در نتیجه در مقابل تقویت روزافزون تفکر سنتی و روستایی-ایلی بر این تشکیلات، از نفوذ و اعتبار کوچک‌خان و تفکر مشروطه‌خواهی او به طور مستمر در تشکیلات جنگلیان کاسته شد.
بررسی این فرضیه‌ها حاکی از به‌کارگیری روش تحقیقی متفاوت از سوی عظیمی است. عظیمی تحصیلات خود را در رشتۀ جغرافیا در مقطع دکترا به پایان رساند و کتاب‌های تاریخ تحولات اجتماعی و اقتصادی گیلان و چند کتاب دیگر را در کارنامۀ خود دارد. تخصص او در حوزۀ جغرافیا باعث شده او در این پژوهش نقش جغرافیا را بسیار پررنگ ببیند. تأثیر جغرافیا در نظر نگارنده از چنان اهمیتی برخوردار بوده که او برای ارائۀ تصویری روشن‌تر از تحولات جنگل حدود ۱۰ نقشه در این کتاب ترسیم کرده، چیزی که در نوشته‌های متعدد و پرشمار جنبش جنگل تاکنون دیده نشده است.
مشخصات کتاب: روایتی نو از جنبش و انقلاب جنگل، ناصر عظیمی، ناشر: ژرف، تعداد صفحه: ۳۲۸ صفحه، قیمت: ۲۰ هزار تومان