فرهنگ امروز/ معصومه آقاجانپور:
«هنگامی که ناصرالدین‌شاه قاجار در اوج قدرت خویش فرمان ساخت تکیه دولت را به دوستعلی‌خان معیرالممالک صادر کرد، نه او و نه هیچ‌کس دیگر فکر نمی‌کرد که پنجاه سال بعد در همان مکان فرمان انقراض حکومت قاجاریه صادر خواهد شد.»* بنایی که اگرچه روح معماری معاصر ایران در آن تجلی یافته بود، اما قربانی برنامه‌های توسعۀ شهری در دورۀ پهلوی دوم شد. اهمیت این بنا چه از باب سبک معماری و چه از باب ظهور روح معماری معاصر ایران و چه از نظر تأثیر آن بر نمایش، ضرورت تحقیق در مورد آن را دوچندان می‌کند؛ بنایی که به‌واسطۀ ویرانی از اهمیت آن کاسته نشد و علی‌رغم کمبود اطلاعات، تحقیق در مورد آن بسیار حائز اهمیت است؛ حتی علت و چرایی تخریب بنایی این‌چنین باشکوه خود می‌تواند موضوع تحقیق مفصلی در مورد فهم ایران عصر پهلوی از سنت و مدرنیته باشد.
کتاب تکیه دولت (از بودن تا نبودن) نخستین کتاب مستقلی است که به پژوهش در مورد این بنا پرداخته است. این کتاب اگرچه در شکلی نفیس با برگ‌های گلاسه و عکس‌های باکیفیت منتشر شده است، اما محتوا، حاصل کاری است پژوهشی که با تحقیق بر روی منابع دست‌اول و اسناد به‌جای‌مانده و به روش توصیفی-تحلیلی به سرانجام رسیده است. قاسم‌خان با جست‌وجو در منابع مختلف و مقایسه میان آنان تلاش کرد نزدیک‌ترین و متقن‌ترین آرا و نظرات به واقعیت را بیان دارد و ثابت کند که ساخت این بنا ریشۀ فرهنگی دارد و بزرگ‌ترین محل نمایش تعزیه بوده است. همچنین نگارنده به کارکردهای دیگر تکیه دولت پرداخت و در خصوص اجراهای موسیقی نظامی-حکومتی اشاره کرد و نشان داد که تکیه دولت به‌عنوان جایگاهی برای بروز و تجلی نمایش و موسیقی ایرانی در دوره‌ای از تاریخ فرهنگ ایران‌زمین چه برای موسیقی ارکسترال و چه برای موسیقی و آواز و ردیف دستگاهی ایران تعیین‌کننده و حیاتی بوده است.
موضوع دیگری که قاسم‌خان در این کتاب در پی توضیح دقیق آن است، سبک معماری این بناست و تلاش کرده است به این پرسش پاسخ دهد: آیا این بنا از سبک معماری ایرانی تأثیر پذیرفته یا اروپایی؟ از آنجایی که تکیه دولت را با بناهای کشورهای اروپایی چون آلبرت هال در لندن و تماشاخانۀ ورونا در ایتالیا مقایسه می‌شود، قاسم‌خان این مقایسه را اجتناب‌ناپذیر می‌داند؛ اما از نگاه او، این مقایسه باعث اشتباهاتی شده است و تلاش می‌کند بر پایۀ اسناد و مدارک به‌جای‌مانده ثابت کند که موضوع تأثیرپذیری معماری تکیه دولت از بناهای خارجی آن هم به شکل مستقیم منتفی است و بنای تکیه دولت کاملاً ایرانی است.
اما علی‌رغم تحقیق جامعی که در این کتاب صورت گرفته، در این بین برخی نکات روشی رعایت نشده است. از نحوۀ چیدمان فهرست این‌گونه برداشت می‌شود که هر عنوانی که در فهرست آمده بخش مستقلی را دربر می‌گیرد، اما بین عنوان سرفصل‌ها و محتوای آن‌ها به‌ویژه از نظر حجم چندان همخوانی وجود ندارد؛ به‌طورمثال، کتاب با عنوان اوضاع سیاسی و اجتماعی دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار آغاز می‌شود (نحوۀ فهرست‌بندی نشان از فصل مستقلی دارد)، اما تنها یک پاراگراف کوتاه به این موضوع اختصاص داده شده است. همچنین بخش بعدی با عنوان وضع تهران دورۀ ناصری هم کمتر از دو صفحۀ کتاب را شامل می‌شود. از سوی دیگر، طرح مقدمات این‌چنینی برای ورود به بحث اصلی (در اینجا تکیه دولت) باید ارتباط معنایی با موضوع اصلی داشته باشد. بی‌شک وضع تهران دورۀ ناصری ویژگی‌های بسیاری دارد که اگر بنا باشد تنها در دو صفحه بیان شود، باید مرتبط با معماری، وضعیت نمایش، سیاست شاهان جهت ساخت ابنیه و موضوعاتی ازاین‌دست باشد تا بتواند به موضوع اصلی متن بار معنایی ببخشد.
فصل بعدی با عنوان نگاهی کوتاه به تعزیه و تعزیه‌خوانان، اگرچه به‌واسطۀ کارکرد اصلی تکیه دولت، یعنی اجرای تعزیه ارتباط تنگاتنگی با موضوع کتاب دارد، اما هیچ توضیحی در این باب داده نشده که چرا فصلی از کتاب به این موضوع اختصاص داده شده است. این لزوم آنجا آشکار می‌شود که اگر خواننده‌ای نداند کارکرد اصلی تکیه دولت اجرای تعزیه بوده، نمی‌تواند ارتباط معنایی این بخش را با موضوع اصلی کتاب دریابد، به‌ویژه آنکه کتاب فاقد مقدمه‌ای است که این پیش‌زمینه را به خواننده بدهد. نگارنده پس از بحث در مورد تعزیه‌داری، بدون هیچ‌گونه توضیحی وارد بحث مکان‌یابی دقیق تکیه دولت در تهران می‌شود. این مشکل در جاهای مختلف متن خود را نشان می‌دهد که منجر به‌نوعی پراکندگی موضوعی کتاب شده است؛ ترتیب عناوین فصل‌ها و ترتیب آن‌ها به‌خوبی گویای این پراکندگی است.
بعد از فصل تکیه دولت کجا واقع شده است، ترتیب فصل‌ها این‌گونه است: تکیه دولت چرا ساخته شده است؛ تکیه دولت، جهانگردان و خارجیان؛ تکیه دولت تهران کجا و آلبرت هال لندن کجا؛ سازندگان تکیه دولت؛ موضوع چادر سقف تکیه دولت؛ تکیه دولت و معماری ایرانی؛ موسیقی و آواز در تکیه دولت؛ تعزیه معین البکاء و تکیه دولت؛ سکوی مرکزی، منبر و روشنایی تکیه دولت. بعد از توضیح در مورد اعلان برنامه‌ها و علم‌ها و حیوانات نمایشی و دخل‌وخرج، بار دیگر بحث تحولات تعزیه و نمایش ایرانی در تکیه دولت را مطرح می‌کند و سپس بعد از مجلس شبیه قتل ناصرالدین‌شاه و نسخ خطی در تکیه دولت، فصلی دارد با عنوان «ناظم البکاء و معین البکاء تکیه دولت و ماجرای نامه» که اگرچه به‌واسطۀ بررسی یک سند در ذیل همان نسخ خطی قرار می‌گیرد، اما در یک فصل جداگانه آمده است. از طرفی متن شامل توضیحاتی است که می‌توانست در بخش تعزیه معین البکاء بیاید؛ این تکرار موضوعی به شیوه‌های گوناگون، نوعی پراکندگی ذهنی را برای مخاطب به همراه دارد.
اما علی‌رغم این موارد، این کتاب به‌واسطۀ تحقیق دقیق و مطالعه بر روی اسناد و منابع گوناگون تنها منبع جامع و کامل از بنایی است که اگرچه خشتی از آن باقی نمانده، اما به‌واسطۀ آنکه روح معماری معاصر در آن ظهور کرده است و می‌توان آن را بزرگ‌ترین تالار نمایش در تاریخ ایران دانست، بسیار حائز اهمیت است. اهمیت این کتاب در یادداشتی که محمدرضا اصلانی در خصوص این کتاب نوشته، بیشتر خود را نشان می‌دهد؛ در این یادداشت آمده است: «کاری که آقای علیرضا قاسم‌خان در تاریخ‌یابی تکیه دولت -نه روزمره‌نگاری- و بازگشایی رمزهای تاریخی و حتی تکنولوژیک معماری -فضاسازی در بی‌سندی ایرانی- به سرانجام رسانده‌اند (ازجمله پیدا کردن دری خاص که به رمزی خاص دیوارک گرفته بودند)، نه فقط یک مونوگرافی یا تحقیق مدرسی از یک بناست، که یافتن زیرساخت یک نگرش به فضا، درام و قدرت شورانگیز جامعه از برای به نمایش درآوردن خود در تاریخ و در زمان حال، هم‌زمان و هم‌وجه است. آقای قاسم‌خان کار مهمی کرده است که دیگر تعزیۀ متن‌های به ظاهر غیرادبی و موضوعی واقعه نیست، بل متن هنری، آیینی و نمایشی است که در فضا، اجرای معماری تکیه دولت یک میزانسن نمایشی به ظهور می‌رسد که به‌مثابه نوعی قالب مثالی است برای تشرف جمعی به عبادت.»
* از متن کتاب
مشخصات کتاب: تکیه دولت (از بودن و نبودن)، علیرضا قاسم‌خان، تهران: علمی فرهنگی ۱۳۹۷، تعداد صفحه: ۱۸۰ صفحه، قیمت: ۲۵ هزار تومان