روح اله اسلامی/ نویسنده کتاب

انسان ها در فکرشان چیست و به چه موضوعاتی می‌اندیشند؟ آیا انسان ها در ساخت های مخفی و قدرتمندی در زندگی روزمره اسیر شده اند که توانایی فراتر رفتن از آنها را ندارند؟ فکر انسان به چه ساخت هایی می‌اندیشد؟ ساخت ها چه آسیب ها و چه فوایدی دارند؟ چگونه باید با آنها کنار آمد و چه سیاستی برای تدبیر ساخت های روزمره پاسخگو است؟ این فضای پرسش هایی است که ذهن نویسنده کتاب سیاست‌نامه سعدی را مشغول کرده بود.

کتاب سیاست‌نامه سعدی بازخوانی ساختارگرایانه گلستان سعدی در بستر اندیشه سیاسی ایرانشهری است. ساختارهایی که در همه زندگی پیش روی انسان ها است و به تدبیر نیاز دارند، در کتاب بررسی شده اند. زندگی روزمره انسان در چهار ساختار سیاست، اقتصاد، لذت و مذهب قرار گرفته است و سیاست به مثابه تدبیر ساخت های زندگی روزمره است. اگر سیاست را به معنای دولت تصور کنیم بخشی از ادبیات سیاسی ایران حذف می‏شود. ساخت استبدادی و ترس متفکران از سیاست رسمی باعث فاصله گیری آنها از سیاست به مثابه دولت گردید. هر کجا قدرت باشد مقاومتی نیز وجود دارد و ساختارها هم قدرت دارند و هم مقاومت فراوانی در آنها نهفته است. کتاب با چنین پیش فرضی سیاست را در گلستان سعدی واکاوی و گزاره‏های سعدی در تعریف، آسیب شناسی و ارائه راه کار ساختارهای روزمره را بررسی کرده است.

اندیشه سیاسی ایرانشهری تاکید ویژه ای بر اندرزنامه ها دارند. اندرزنامه ها با استفاده از روش تجربی، یعنی حکمت عملی تمام تلاش خود را جهت سامان دهی امور عمومی انجام می‏دادند (اسلامی،۱۳۹۴). سعدی در گلستان اندرزنامه ای واقع گرا با اخلاق جایگاهی مبتنی بر خرد عملی نوشته است. سعدی در گزاره هایی درخشان عنوان می‏کند: «لیکن بر رای روشن صاحبدلان که روی سخن درایشان است پوشیده نماند که در موعظه های شافی را در سلک عبارت کشیده است و داروی تلخ نصیحت به شهد ظرافت برآمیخته تا طبع ملول ایشان از دولت قبول محروم نماند. ما نصیحت به جای خویش کردیم، روزگاری درین به سر بردیم، گر نیاید به گوش رغبت کس، بر رسولان پیام باشد و بس» (باب۸: ۲۵۴)[i].

کتاب مختصر است و مفید، برای کاربرد در زندگی روزمره انسان ها، که در اطراف سرشان چهار ساختار قدرتمند وجود دارد. ساختارها محدودیت هایی برای رفتار انسان فراهم می‏کنند و در عین حال جذابیتهای فراوان دارند. هر انسان رابطه ای مهرآکین با آنها برقرار می‏کند و همه عمر و هر لحظه در حال درگیر شدن با آنها است. ساختارهای جذاب و سرکوبگری که منبع قدرت هستند. سلسله مراتب اجتماعی و جایگاه هر فرد در مکانیسمی است که برای رویارویی با ساختارها تدارک دیده است.

تفکر، راه غلبه بر ساختار است و سیاست همان تدبیری است که سعی دارد با سود و فایده بهترین راه را شناسایی کند. در تاریخ اندیشه سیاسی ایران به علت‏های مختلف ساختارها کمتر مورد توجه بوده اند و با بررسی رساله های اندیشه سیاسی متوجه می‏شویم انگار ساختارها وجود نداشته اند. آرمان گرایی عجیب و سرسختی در اندیشه سیاسی ایران وجود دارد و این موضوع باعث دوری تفکر از وجه تکنیکی شده است. کتاب وجوه ساختاری زندگی روزمره را بررسی و با انسجام مفهومی، معنایی و تکنیکی به صورت منظم گلستان سعدی را به شکل انتقادی واکاوی می‏کند.

منظور از ساختارها، عوامل عینی و ذهنی‏ای است که از تاریخ به بشر ارث می‌رسند، در متغیرهایی ریشه دارند که مشاهده شدنی نیستند و خارج از اراده انسان رفتارهای او را جهت دهی می‌کنند. برای نمونه ساختارهای قدرتی چون نظام سیاسی، نهادهای سیاسی، سازمان ها و اداره ها، شیوه حکمرانی بیرون از اراده انسان ها قرار دارد، اما رفتارها را جهت می‌دهد. همینطور ساختارهای لذت، معیشت و فرهنگ نیز همچون میدانی مغناطیسی رفتار انسان ها را سامان دهی می‌کند. برنامه، طرح و شیوه ای که هر فرد برای غلبه بر ساختارها انتخاب می‏کند، سیاست روزمره او را تعیین می‏سازد. همه انسان ها دارای سیاست روزمره هستند به این معنا که برای امور زندگی دم دست و ساده خود سیاست به کار می‏برند. این جنبه از مطالعات اندیشه سیاسی در قرن بیستم توسط متفکران مکاتب ساختارگرایی و پساساختارگرایی به وجود آمده است که تنها سیاست را در دولت و سازوبرگ های حکومت جستجو نمی‏کنند بلکه به ابعاد ریز و جزئی قدرت که در زبان و مناسبات اجتماعی نهفته است توجه دارند (خالقی،۱۳۸۲).

سطوح ریز قدرت به مثابه زندگی روزمره (Micro power):

در جامعه ایران نیز همیشه ساختارهای محکم و متصلبی وجود داشته است که متفکران کمتر آنها را مطالعه کرده اند و شیوه رام کردن آنها را بررسی کرده اند. تنها جریان اندرزنامه نویسی به دلیل روش شناسی تجربی و استفاده از اخلاق جایگاهی ساختارها را بیشتر مورد بررسی کرده است. سعدی استاد بزرگ سخنوری و میراث دار خرد ایرانی یکی از عجیب ترین و پیچیده ترین سامانه های تحلیل و ارزیابی ساختارهای زندگی روزمره را در گلستان به نمایش گذاشته است. گلستان سعدی با رویکردی واقع گرا در قالب اندرزنامه های جایگاهی پندهای تکنیکی و بسیار کارآمدی جهت رام کردن و استفاده از ساختارها در زندگی بشر آموزش می‌دهد. سعدی در گلستان ساختار قدرت، لذت، ثروت و مذهب را با الگویی اندرزنامه ای و واقع گرا به رسمیت می‏شناسد. او برخلاف بسیاری از اندیشمندان ایرانی ساختارها را انکار نمی‌کند بلکه تکنیک های بسیار تخصصی و کارآمدی جهت استفاده از آنها در زندگی روزمره دارد. در کتاب به شیوه ساختارگرایی تحلیل سعدی از ساختارهای زندگی روزمره و سیاست او جهت حل و فصل ساختارها بررسی شده است.  مواردی که در گلستان سعدی بررسی شده است عبارتند از: تحلیل ساختار ها، آسیب شناسی ساختارها و ارائه راه کار برای ساختارها.

پرسش های که بررسی شده اند عبارتند از: ساختارهای زندگی روزمره انسان چه می­باشند؟ تحلیل و ارزیابی سعدی در گلستان از ساختارهای زندگی روزمره چیست؟ سیاست سعدی برای رام کردن و استفاده از ساختارها در زندگی روزمره چیست؟ پاسخ کتاب چنین است: سعدی متفکری تکنیکی و بسیار واقع گرا است که سیاست را به مثابه تدبیر ساختارهای زندگی روزمره با استفاده از اندرزنامه های اخلاقی جایگاهی، معنا می‏سازد. سعدی در گلستان سعدی چهار ساختار اصلی قدرت، لذت، ثروت و فرهنگ را شناسایی می‏کند، آنها را معرفی کرده و تکنیک های حل و فصل آنها را به بشر می­آموزد.

در کتاب برای بومی‌گرایی علاوه بر ساختار ثروت، لذت و قدرت ساختار مذهب نیز اضافه شده است. چهار ساختار، منبع قدرت و عامل شکل دهی به رفتار انسان هستند. همه در اطراف خود در زندگی روزمره با چهار ساختار رو به رو هستند و به آنها فکر می‏کنند.

مدل های کلاسیک و جدید ساختارهای زندگی روزمره

کتاب سیاست‌نامه سعدی به پژوهش های صورت گرفته پیرامون اندیشه سعدی اشاره دارد و می‌نویسد: درباره سعدی آثار ارزشمندی توسط اندیشمندان معاصر ایرانی چون علی دشتی، غلامحسین یوسفی، محمد علی فروغی، عبدالحسین زرین کوب، همایون کاتوزیان، علیرضا ازغندی، فرهنگ رجایی، جواد طباطبایی، مهرزاد بروجردی نوشته شده است. در کتاب سیاست‌نامه سعدی از اغلب پژوهش ها استفاده شده است. علی دشتی تناقض های اندیشه سعدی را نتوانست حل کند (دشتی،۱۳۸۱) کتاب سیاست‌نامه نشان می‏دهد گلستان سعدی و سنت اندرزنامه نویسی به تجربه علمی ربط دارد و قصدیت سیاسی در آن نهفته است. سعدی اندرزنامه نویسی مردمی، با اخلاق جایگاهی است و این نکته ای است است که دشتی در نظر نمی‏گیرد. غلامحسین یوسفی نیز در کتاب خود با کل نگری، اندیشه سعدی را بررسی می‏کند و به واقع گرایی او اشاره می‏کند (یوسفی،۱۳۸۰)، البته او ادیب است و طبیعی است که ظرافت های سیاسی سعدی را در نظر نگیرد. زرین کوب زمینه و زمانه سعدی را با غلبه رویکرد تاریخی بررسی می‏کند (زرین کوب،۱۳۷۹). همایون کاتوزیان بیشتر ساختار استبداد ایرانی را در سعدی می‏جوید و چندان تمایلی ندارد که او را اندیشمندی سیاسی بنامد بلکه سعدی را شاعر عشق و زندگی نام نهی می‏کند (کاتوزیان،۱۳۸۵). علیرضا ازغندی، عباس میلانی و مهرزاد بروجردی سعدی را متفکری سیاسی می‏دانند و با بررسی همه آثار او به خصوص در آداب پادشاهی و رساله نصیحه الملوک وجوه متجدد و مدرن اندیشه سیاسی سعدی را بررسی می‏کنند (ازغندی،۱۳۹۱) (میلانی، ۱۳۷۸). این متفکران قراردادگرایی، سکولاریسم، اخلاق عملی، مردم گرایی، مصلحت اندیشی سعدی را مورد تاکید قرار می‏دهند (Shomali, Boroujerdi,۲۰۱۳:۴۷). آثار و نوشته های محمد علی فروغی و جواد طباطبایی به عنوان دو خردمند تداومی در اندیشه سیاسی ایرانشهری جایگاه ویژه ای دارد. دو اندیشمند نیک‌اندیش به هوشمندی واژه به واژه سعدی را درک کرده اند و کتاب نیز در تکمیل نوشته های این دو فیلسوف معاصر ایران است. فروغی بیشتر حکمت عملی و آداب تکنیکی سعدی را مورد بررسی قرار می‏دهد (فروغی،۱۳۸۹) و طباطبایی به ذات مستقل سیاست و منحل شدن عرفان در صورت نزدیکی به عرصه قدرت و کژکارکردی های چنین فرایندی اشاره دارد (طباطبایی،۱۳۹۴). کتاب برای اولین بار سیاست را به مثابه تدبیر ساختارهای زندگی روزمره با روش ساختارگرایی در مورد گلستان سعدی مورد تحلیل و بازخوانی انتقادی قرار داده است.

کتاب به دلایلی دارای اهمیت است: سیاست را از منظر تدبیر ساختار زندگی روزمره می‌نگرد؛ تفسیر کاربردی و تکنیکی از گلستان سعدی ارائه می‌دهد؛ دارای چارچوب پژوهشی و روش علمی ساختارگرایی است؛ دارای مطالعه موردی و حساب شده ای در موضوع تکنیک های قدرت در گلستان سعدی است؛ رویکرد جدیدی به تدبیر ساختارهای زندگی روزمره ارائه می‌دهد که برای همه قابل فهم و اجرا است. کتاب دارای اندیشه ای انتقادی است درباره ساختارهای زندگی روزمره ایران که سعی شده است از سعدی نیز عبور کند.

منابع در دفتر نشریه موجود است.