فرهنگ امروز/ سعید ماخانی/ مترجم کتاب:

در سرشت اندیشۀ سده‎های میانه

ضرب‌المثلی لاتینی می‎گوید: ad impossibilia nemo tenetur/ هیچ‌کس به ناممکن محکوم نیست. هرچند نوشتن و پژوهش در باب اندیشۀ سده‎های میانه ممکن است «ناممکن» به نظر برسد، اما حکمای میان‎‌سده‎ای به ما یادآوری کرده‎اند که ما محکوم به ناممکنِ فهم سده‎های میانه نیستیم. پس گمان می‎کنم که نباید از مواجهه‎ با سده‎های میانه بهراسیم، باید با وجود پیچیدگی‎های فکری آن، با حوصله به سراغ آن برویم. شاید بهترین روش برای مطالعۀ فلسفه سده‎های میانه را لئو اشتراوس به ما پیشنهاد کرده باشد: «دقیق و هوشمندانه.» دقیق به این معنا که نباید جزئیات را از نظر دور داشت و هوشمندانه به این معنا که توجه به جزئیات نباید ما را از فهم کل بازدارد؛ ازاین‌روی، جذاب‎ترین وجه اندیشۀ دوران میانه همین دیالکتیکِ جزء و کل است.

اندیشمندان میان‎‌سده‎ای حاضر نبودند کوچک‎ترین جزئی را نادید بگیرند و آن را با هوشمندی تمام در تدوین یک کلیت به کار می‎بردند. والتر اولمان، پژوهشگر سرشناس اتریشی در اندیشۀ سیاسی سده‎‎های میانه، این دیالکتیک را در تعبیری جذاب توصیف کرده است: چشم‎انداز کل‌گرایانه/the wholeness point of view. چشم‌انداز کل‌گرایانه به ساختار کلان اندیشه در سده‌های میانه اشاره دارد. اولمان به‌احتمال نخستین کسی بود که عنوانی قابل تأمل را برای توصیف ساختار کلان اندیشه‌ و نیز ارگانیسم یک‌پارچۀ اجتماع مسیحی در سده‌های میانه به کار برد تا این دیالکتیک را به تصویر بکشد؛ بر این اساس، حکومت و اصول بنیادین آن از پایه و اساس به‌عنوان اجزای درونیِ آموزه‌های جاری مسیحیت در نظر گرفته می‌شدند و عنصر جدایی‌ناپذیر اخیر را در اندیشه و عمل اعمال می‌کردند. این چشم‌انداز کل‌گرایانۀ مسیحیت بود که داغ خود را بر تمام وجوه اندیشه زد و منظومۀ فکری خود را بر گستره‌ای وسیع و بر تاریخ سده‌های میانه حک کرد. پس سپهر سیاست در محدودۀ آموزه‌های جامع مسیحیت معنا می‌یافت و چاره‌ای جز تبعیت از اصول و قواعد برینِ کلیسایی نداشت.

بر این اساس، مفهوم چشم‌انداز ایدۀ اجتماع مسیحی به‌عنوان ارگانیسمی یک‌پارچه، وحدت در اندیشه را صورت‌بندی کرد که تعالیم مسیحیت در رأس آن قرار داشتند؛ بنابراین فلسفه سیاسی سده‎های میانه را باید در ذیل چنین دیالکتیکی فهمید.

در اندیشۀ سیاسی سده‎های میانه در زبان فارسی

 هرچند آثار بسیاری در فلسفۀ سده‎های میانه در زبان فارسی در دسترس است، اما این شامل اندیشۀ سیاسی در سده‎های میانه نمی‎شود. بی‎توجهی به چنین بحثی نشان از عدم درک صحیح ما از جایگاه سیاست نظری در تحولات فکری در سده‎های میانه دارد. در دوران میانه، جدال در مناسبات قدرت، به‌عنوان موضوعی بنیادین در علم سیاست، منشأ بسیاری از تحولات و دگرگونی‎ها بوده است؛ در نتیجه، بی‎توجهی به آن نه تنها مانع فهم صحیح ما از تاریخ سده‎های میانه خواهد شد، بلکه مواجهۀ نزدیک با جدال سنت و مدرنیته به‌عنوان نقطۀ عزیمت فهم غرب، محقق نخواهد شد. یگانه اثر مستقلی که از این موضوع در دست قرار گرفته بود رسالۀ « مفهوم ولایت مطلقه در اندیشۀ سیاسی سده‎های میانه» به قلم جواد طباطبایی بود، همان‌طور که در مقدمۀ اثر آمده، فصلی از کتابی است که قرار بود بعداً منتشر شود. این کتاب بعدها با نام «جدال قدیم و جدید» منتشر شد و آن رساله فصلی از کتاب را به خود اختصاص داد.

مهم‎ترین ضعف این رساله که در مقدمۀ ترجمه‎ای که به‌زودی منتشر خواهد شد اشاراتی دقیق‎تر بدان خواهد شد،[۱] اتکای بیش از حد به منابع قدیمی و بی‎توجهی به تفاسیر جدید در فلسفۀ سیاسی سده‎های میانه است. هرچند جدال بر سر حدود قدرت در اقتدار روحانی و اقتدار دنیوی و نیز تنظیم رابطۀ آن دو، بخش مهمی از اندیشۀ سده‎های میانه را به خود مشغول کرده بود، اما علاوه بر این جدال‎های نظری مهمی مانند جدال بر سر مسئلۀ کلیات در منطق، نتایج قابل ملاحظه‎ای به دنبال داشته که اثر مذکور بدان بی‎توجه بوده است. هر اثر جدیدی در اندیشۀ سیاسی سده‎های میانه باید این وجوه را مدنظر داشته باشد.

فلسفه سیاسی سده‎های میانه[۲]

 هرچند این رساله بسیار مختصر است و شاید از منظر سطح فنی بحث پیچیدگی‎های ضروری اندیشۀ میان‌سده‎ای را پوشش ندهد، اما می‎تواند زمینه‎ای برای آغاز بحث باشد؛ چراکه نویسندگان آن از پژوهشگران مهمی در اندیشۀ سیاسی سده‎های میانه در آکادمی‎های غربی هستند و گزینش مطلب توسط ایشان به‌گونه‎ای است که می‎تواند زمینۀ مناسب مطالعه را در خواننده ایجاد کند. این رساله با وجود حجم اندکش موضوعاتی مانند اندیشۀ سیاسی آبای کلیسا، اندیشۀ سیاسی کارولَنژی، اندیشۀ سیاسی حقوق‌دانان شرع، تأثیر ارسطو، اندیشه‎های شورایی و اندیشۀ سیاسی جریان مَدرس‎گرایی جدید در اسپانیا را دربر می‎گیرد. ازاین‌روی، هدف اصلی از ترجمۀ این اثر ارائۀ مختصر آشنایی ایرانیان با بحث بود تا بعداً مهیای آثار جدیدتر و مفصل‎تری باشند. مترجم در همین راستا، ترجمۀ آثاری چند در اندیشۀ سیاسی سده‎های میانه را در دستور کار خود دارد و امید دارد تا سال آتی تعدادی اثر مهم در این موضوع را به چاپ برساند.