فرهنگ امروز: کتاب «چشم انداز ژئوپلیتیک آذربایجان و قراباغ کوهستانی» نخستین اثر پژوهشی است که به زبان فارسی از دیدگاه سیاست جغرافیایی به یکی از مسائل عمده قفقاز پرداخته است. این کتاب سعی دارد بازیگران، سناریوها و استراتژی‌های موجود، در این زمینه را بررسی و تبیین نماید. دانش ژئوپلیتیک از قرن نوزدهم وارد ادبیات سیاسی جهان شد و بیش از یک قرن است که نقش مهمی در تحلیل بحران ها و مناسبات سیاسی ایفاء کرده است. رابرت تورگو و امانوئل کانت نخستین دانشمندانی بودند که از اصطلاح جغرافیای سیاسی استفاده‌کردند و سپس دانشمندانی چون راتزل، روداف کلین، هلفورد مکیندر، آلفرد ماهان و... با نظریه های خود ساختاری علمی به آن بخشیدند. پس از جنگ دوم جهانی، این جغرافیدانان امریکایی بودند که یکبار دیگر مباحث مربوط به ژئوپلیتیک را احیاءکردند. در ایران نیز دانش ژئوپلیتیک به ویژه از دهه هفتاد خورشیدی مورد توجه دانشگاهیان قرار گرفت و به تدریج ادبیاتی غنی در این خصوص تولید شد.
منطقه آسیای میانه و قفقاز یکی از چندین حوزه ژئوپلیتیک پیرامون سرزمین ایران محسوب می شود که دارای فرصت ها و تهدیدهای مخصوص به خود است. منطقه ای که از نظر ترانزیتی، انرژی،امنیت، قومیت و بسیاری دیگر از جهات حایز اهمیت است و این ارزش پس از فروپاشی اتحاد شوروی افزایش پیدا کرده است. با این وجود پتانسیل های درگیری در قفقاز جنوبی به ویژه با وجود یه شبه دولت شناسایی نشده (در قراباغ کوهستانی، اوستیا و آبخازیا) فرصت های ترانزیتی و فرهنگی ناحیه را تهدید کرده و ظرفیت گسترش دامنه درگیری به سرزمین های همجوار موضوع را به یک مشکل بزرگ امنیتی تبدیل می‌کند.
ایران با همه مناطق درگیر و حساس این ناحیه دارای مرز زمینی و اشراف جغرافیایی است با این حال کوشش های نظری اندکی پیرامون شناخت این فرصت ها و تهدیدها صورت گرفته است. در حالی که به نظر میرسد پس از فروپاشی اتحاد شوروی، سیاست گذاران و سیاست پژوهان ایرانی می توانستند توجه بیشتر به این فرصت ها و تهدیدها معطوف کنند. کتاب حاضر،کوششی دانشگاهی در این زمینه است که اخیرا توسط انتشارات شیرازه منتشر شده است و می‌تواند درآمدی بر پژوهش های بیشتر تلقی شود.
کاوه بیات تاریخ نگار معاصر در مقدمه ای که بر این اثر تحریر کرده است، بر غفلت تاریخی و بی علاقگی طولانی مدت کشور در توجه به این منطقه اشاره کرده و نوشته است:
« به این حوزه ها کاری نداریم و نمی‌خواهیم نیز کاری داشته باشیم اما تحولات روزگار به گونه ای است که هراز گاه وضعیت به نحوی پیش می رود که به رغم آن بی میلی و اکراه، این حوزه ها با ما کار دارند. بحران قراباغ که اینک پس از ربع قرن سکون دوباره سر باز کرده است یکی از نمونه های آشکار این مقوله است».
پرسش اصلی این کتاب در ارتباط با اتخاد یک راهبرد ملّی در قبال با جمهوری آذربایجان و مناقشه قراباغ کوهستانی طرح شده است و سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که استراتژی مطلوب و منطبق با منافع ملّی چیست؟!
کتاب پس از طرح مقدمات و تشریح مسئله و توصیف عمیق پچیدگی موضوع های مربوط به ماوراءقفقاز به بسط و تشریح مفاهیم و نظریه های مرتبط با این حوز پرداخته است. استراتژی، ژئواستراتژی ، امنیت ملّیّ انزوا، کُد ژئوپلیتیکی و … مفاهیمی هستند که از سوی نویسنده تعریف و تشریح و در متن تحلیل ها به کار گرفته شده شده است. سپس نظریه های ژئوپلیتیکی که ممکن است هر یک به فهم گوشه ای از مسئله پژوهش کنم کند، مرور و در ادامه به تعریف عملّیاتی آنها پرداخته است و در نهایت، دستگاه نظری ترکیبی به صورت یک مدل ارائه داده است. در این بخش از نظریه هایی چون برخورد تمدن‌ها، نوارهای شکننده، موازنه قوا، قلمروخواهی و منابع تنش در کشور فرضی استفاده شده است.
این کتاب در فصل چهارم ابتدا به تجزیه و تحلیل ساختار ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان پرداخته است و پیش از هر چیز چشم انداز تاریخی ظهور و زوال چنین کشوری را طی جنگ اول جهانی بررسی نموده است. سپس به بررسی و کشف «نظریه علّت وجودی جمهوری آذربایجان» و لایه های این تئوری پرداخته است و آن را در یک مدل شماتیک ارائه کرده است و در نهایت به «اعتبار سنجی» این نظریات با واقعیت‌های موجود تاریخی و سیاسی دست زده است. این بخش پاسخ به این پرسش که جمهوری آذربایجان به عنوان کشور مستقل دارای چه منطق ژئوپلیتیکی و توجیه برای موجودیت است؟
در این بخش، هویت ملّی، ملت سازی، اقلیت های قومی، ساختارکلّی مرزها و شکل دوپاره کشور،جایگاه و اهمیت ژئوپلیتیک قراباغ کوهستانی بعنوان منطقه مورد مناقشه، توان نظامی هر یک از کشورها، چینش نظامی و ژئواستراتژیک جنوب قفقاز و نقش اقلیت های قومی قفقاز جنوبی در این چشم انداز اجمالا بررسی شده است. در بخشِ بعدیِ همین فصل تاریخچه کوتاه جنگ قراباغ کوهستانی (تا ۱۹۹۴) به بحث گذاشته شده و دلایل شکست جمهوری آذربایجان در دو دسته دلایل سیاسی و دلایل ژئوپلیتیکی بررسی و تحلیل شده است.
در ادامه، دیدگاه هر یک از بازیگران محلی ، منطقه ای و فرامنطقه ای در خصوص مناقشه قراباغ بررسی شده است. در این بخش مواضع کشورهای و قدرت های مختلف اجمالا مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان به بررسی مواضع ایران در خصوص مناقشه قراباغ تا سال ۱۳۹۶ پرداخته شده است. در این بخش دیدگاههای رهبران کشور، روایت کارشناسان داخلی و خارجی نسبت به مواضع ایران گردآوری شده است.
فصل پنجم این کتاب به جمع بندی و خلاصه دیدگاهها، بررسی جایگاه ایران و فرصت و تهدیدهای ژئوپلیتیکی مناقشه قراباغ اختصاص دارد. در این بخش پس از جمع بندی دیدگاههای مختلف راهبردی ها و سناریوهای محتمل برای ایران به طور کلی در خصوص کشور جمهوری آذربایجان و به طور خاص در خصوص مناقشه ناگورنو- قراباغ تجزیه و تحلیل شده است. نویسنده با ارائه پیشنهادهای برای اتخاذ راهبرد ملّی جهت سیاست گذاری در قبال قفقاز جنوبی راهبردِ «ژئوپلیتیک تمدنی» را پیشنهاد کرده است. همچنین در خصوص مناقشه قراباغ، سناریوهای موجود و کُدهای ژئوپلتیکی محتمل برای ایران، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است.
در این کتاب از منابع مختلف و مرتبط با موضوع اعم از منابع علمی در ترکیه، جمهوری آذربایجان و منابع فارسی و انگلیسی استفاده شده است و نقشه های جغرافیایی تازه ای برای تشریح ابعاد جغرافیایی- سیاسی مسئله طراحی شده‌اند. بیشترین منابع مورد استفاده به ترتیب فارسی، تُرکی استانبولی، انگلیسی وآذری هستند.
گرچه دانش ژئوپلیتیک در ایران بسیار گسترده است، اما یافتن کتاب‌های پژوهشی که نه صرفا از دیدگاه تئوریک و نظری بلکه از منظر مصداقی - منطقه ای و جزئیات، به موضوع نگاه کرده باشند، اندکی دشوار است. این کتاب در مهر ۱۳۹۹ توسط انتشارات شیرازه و با نظارت و مقدمه استاد کاوه بیات به بازار آمده و بهای آن ۴۰۰ هزار ریال است.
فهرست‌کتاب
فصل اوّل: دیباچه
هدف و روش پژوهش
پیشینه ادبیات پژوهش
راهبردِ ایران، ویژگی پژوهش حاضر
فصل دوم: تبیین تئوریک مسئله پژوهش
الف) مفاهیم
ب)نظریه ها
ج) الگوی مفهومی پژوهش
فصل سوم: محیط شناسی
جمهوری آذربایجان
جمهوری خودمختار نخجوان
قراباغ کوهستانی
عملیاتی سازی نظریه ها در محیط قفقاز جنوبی
فصل چهارم: ساختار ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان
دوره جدید جنگ قراباغ: پس از فروپاشی شوروی تا ۱۹۹۴
چینش ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی
بازیگران مناقشه قراباغ کوهستانی: اهداف و منافع:روسیه، ترکیه، ایالات متحده ،اروپا، ارمنستان، ایران ، اسرائیل
جمع بندی
فصل پنجم: سناریوها و راهبردها
تبیین اصول راهبردی ایران در قبال جمهوری آذربایجان
اصول راهبردی ایران در قبال مناقشه قراباغ کوهستانی
سناریوهای صلخ
نتیجه گیری و جمع بندی نهایی
فهرست منابع و مآخذ
چشم‌انداز ژئوپلیتیک آذربایجان و قراباغ‌کوهستانی، نویسنده: حسین (سالار) سیف الدینی، ناشر: شیرازه ، بهاء : ۴۰ هزار تومان، تاریخ چاپ: ۱۳۹۹، صفحه:۲۸۵