فرهنگ امروز/ بهزاد جامه بزرگ:

از سیاست به روانکاوی

وقتی در پروژه فکری مرداد فرهادپور شامل تألیفات و ترجمه ها و درسگفتارها و سمینارهای او می اندیشیم، نمی دانیم نهادن نام پروژه به مجموعه ای از اقدامات پراکنده و از شاخه ای به شاخه ای پریدن ممکن است یا خیر. در دو دهه گذشته همّ فرهادپور و حلقه اطرافیانش مصروف معرفی و تفسیر آراء فیلسوفان، جامعه شناسان و روانکاوانی شده است که بعضا ربط دادن برخی از  آن ها به یکدیگر کاری بسیار صعب و دشوار جلوه می کند. این متفکران همان طور که خود فرهادپور اذعان می کند گاهی به شکل تصادفی با معرفی عمرو و زید بر سر راه او قرار می گرفته اند، گاهی اوقات هم پس از گذشت چند سال از ترجمه آثاری چند از ایشان، ستاره بخت شان در نزد مترجمان و مفسران فارسی زبان خود کم فروغ می شد و سکۀ آن همه اهمیتی که پیش از این در باب گزاره های فکری ایشان از آن سخن گفته می شد، از اعتبار می افتاد. [۱]

به هر ترتیب فرهادپور در حدود دو دهه گذشته روزگار خود را با تیلیش، مارکوزه و آدورنو، بنیامین، بدیو، رانسیر، ژیژک، هگل، بودلر، لویناس، هابرماس و لکان گذرانده است. فرهادپور به گفته خودش از میانه دهه ۸۰ شمسی با روی کار آمدن دولت نهم و تغییر فضای سیاسی در ایران از سیاست به روانکاوی پناه برده[۲] و گمشده خود را بیش از هرکس نزد ژاک لکان جستجو می کند. آخرین ترجمه منتشر شده از فرهادپور با عنوان "جشن ماتم" از ربکا کامی است که تفسیری لکانی از هگل دارد.

فرهادپور و فلسفه تاریخ

شاید آن چیزی که بیش از همه در ماه های اخیر توجه ها را به مراد فرهادپور معطوف کرد، انتشار دوره ای از درسگفتارهای وی در مؤسسه پرسش با عنوان "فلسفه تاریخ در ایران" بود. او در این درسگفتار خود که هیچ بعید نیست همانند انتخاب برخی متون برای ترجمه و آشنایی با متفکران بر اساس صدفه و اتفاق بر سر راه او قرار گرفته باشد (و یا حتی قرار داده باشند!) از چنین عنوان به غایت کلی ای، نقد نظریات محمدعلی همایون کاتوزیان، آرامش دوستدار و سیدجواد طباطبایی را مدنظر قرار داده است.[۳]

اگر فرهادپور در دیگر درسگفتارهایش مدعی است در زمینه موضوع مورد بحثش (مانند فلان از دیدگاه ژیژک و یا بهمان از منظر لاکان) استخوان خرد کرده است، با انتخاب موضوع «فلسفه تاریخ در ایران» نشان می دهد که می خواهد ورود به حوزه های غیر تخصصی را نیز بیازماید؛ برآیند کلی این ۴ جلسه سخنرانی و به ظاهر تدریس او پای تخته، هم تأیید کنندۀ نظر خود او در ابتدای این جلسات مبنی بر اینکه "تاریخ کار او نیست" و "از تاریخ سررشته چندانی ندارد" است، و هم ظن ناظر بیرونی دایر بر این که بنا نیست ورود فرهادپور به حوزه تاریخ، حرف جدی ای بیرون بیاید را به یقین تبدیل می کند.

کسانی که این جلسات را استماع کنند بیش از هرچیز نام پری اندرسون و ویتفوگل و مفاهیمی نظیر تقسیم آب ، مالکیت و فئودالیسم و ... می شنوند. مفاهیم و نظریاتی که اگرچه شاید به کار نقد نظریه"جامعه کوتاه مدت" و" جامعه کلنگی" بیاید و لیکن ارتباطی با دو نظریه "انحطاط" و "امتناع تفکر" نخواهد داشت. علی ایحال این درسگفتار از دو جهت می تواند مورد تأمل قرار گیرد: نخست شاهدی برای محک دانش تاریخی مراد فرهادپور و امکان سنجی آزمودن حوزه های نظری جدید از جانب او از موضع نقادانه و نتایج آن، و دوم تأیید این فرضیه که فرهادپور ذاتا بنا ندارد در زمینه هایی که بیشتر مطالعه داشته است آرام گیرد و همواره از آزمودن حوزه های فکری و مطالعاتی جدید –آن هم از موضع بالا- لذت می برد. هرچند که به بهای رو شدن دست خالی او در عرصه های تازه ای چون تاریخ و فلسفه تاریخ منتهی شود.

اسطورۀ «ترجمه»

با ظهور تمدن جدید درغرب و افول فکر و اندیشه در شرق، ترجمه، در آشنایی و مواجهه ما با اندیشه های جدید غربی در سده اخیر و خاصه یکی و دو دهه گذشته و با شکل گیری  نهضت ترجمه متأخر، نقش کلیدی و مهمی را ایفا کرده است. در پذیرش این قضیه، کمتر کسی است که تردیدی داشته باشد. اما وقتی فرهادپور می گوید "ترجمه به وسیع ترین معنای کلمه یگانه شکل حقیقی تفکر برای ماست"، از حیث آثار و تبعات این جمله و نتایج انضمامی مترتب به آن، نمی توانیم به سادگی از کنار آن عبور کنیم. ذکر چند نکته در این باره ضروری است؛ ترجمه مادامی که بتواند ما را با اندیشه های جدید آشنا سازد و یا اینکه جای خالی نداشته هایمان را پر کند، امری لازم و پای گذاردن در مسیر آن دست کم در سده اخیر تاریخ معاصر، اجتناب ناپذیر و به تعبیر بهتر اضطراری بوده است. مع الوصف سخن گفتن از "ترجمه" به مثابه "یگانه شکل حقیقی تفکر" ، ظلم به خود و جفای به تفکر است. یا ما از ترجمه انتظار معجزه داریم و یا دست کم نمی دانیم دوای درمان همه مسائل ما در ترجمه یافت نمی شود و یا اگر می شود مراد فرهادپور باید به این پرسش پاسخ دهد که در فهم و تحلیل معضلات جامعه شناسی سیاسی ایران، درک روانشناسی اجتماعی مردم ایران، چالش های هم نشینی فقه و حقوق مدرن، مسائل تاریخی و قوم شناختی و ....  ترجمه کدام متون می تواند گره گشا باشد؟ سنت های فکری ما در کجای ایده "ترجمه- تفکر" دیده شده است.

تاریخ را فراموش کن

مراد فرهادپور اگر به درست یا غلط مروج یک گرایش فکری خاص یا علاقه مند به یک یا چند فیلسوف و روانکاو چپ است، هرگز خطر نمی کند که در راه اشاعه مطلوب خود با سنت های فکری جغرافیا و تاریخی که پای در آن دارد، درگیر شود. فرهادپور نیازی نمی بیند که در کنار ترجمه ها و تألیف- ترجمه های خود در پوزیشن یکی از چهره های مشهور در میان روشنفکران معاصر با شماری از مخاطب و هوادار، که به واردات اندیشه و تفکر اشتغال دارد، نفیاً یا اثباتاً به مواجهه با سنت های فکری و معرفتی تاریخ خود بپردازد. مکتوبات و شفاهیات به جا مانده از فرهادپور کمتر ردی از نقادی فلسفه اسلامی، عرفان، تصوف، الهیات و ادبیات ایران سراغ داریم. بنابراین آن چه او می خواهد اشاعه دهد و جامعه را به آن حساس کند دریک خلأ فکری عرضه می شود که در اکثر مواقع مخاطب این آثار وبقایا از خود می پرسد که مارا با این پاره های فکر و فلسفه چه کار؟

***

آن چه در بالا مطرح شد هرگز به منزله نفی اثرگذاری و نفوذ کلام و آثار مراد فرهادپور در میان طیف علاقمندان و هوادارانش نیست. به هر ترتیب نظر و عمل فرهادپور در دو دهه گذشته توانسته است جمعی از افراد را مؤمن به گزاره های فکری او کند. قومی که سعی می کنند آخرین اظهارنظرها و سخنرانی ها و ترجمه های مراد خود را از دست ندهند و در حد توان و استعداد و با اتکا به هنر ترجمه خود به یاری مرشد خود آمده و باری از دوش فرهنگ این مملکت بردارند!

نکات مطروحه در فوق بیشتر باید به مثابه شاخه های فرعی از یک پرسش اصلی مدنظر قرار گیرد که: خروجی پروژه فکری مراد فرهادپور چه کارکردی می تواند برای ما داشته باشد و می خواهد گره از کدم مشکل معرفتی ما بازکند؟ آیا اصلا این به اصطلاح پروژه در نسبت با معضلات فکری و معرفتی ما طراحی شده است؟

[۱] نگاه کنید به نقد مراد فرهادپور به پل تیلیش در مقدمه چاپ دوم ترجمه "شجاعت بودن"،  پل تیلیش، انتشارات علمی و فرهنگی

[۲] نگاه کنید به گفت و گوی محمد مهدی اردبیلی با مراد فرهادپور در مجله اطلاعات حکمت و معرفت-شماره ۹۸

[۳] سه نفری که از ضابطه قرار گرفتن آن ها در کنار یکدیگر بی اطلاعیم و یا این که اصلا نمی دانیم چرا ذیل عنوان کلی" فلسفه تاریخ در ایران" می باید تنها به نظرات این سه تن، آن هم در زمان محدود ۴ جلسه پرداخت.

*این یادداشت عنوان خود را از مقاله "ترجمه و تأمل و تسخر" محمد منصور هاشمی وام گرفته است.