فرهنگ امروز/ بهزاد جامه بزرگ:
محافل علمی ایران مملو است از اساتید و دانش‌آموخته‌هایی که بیش از آنکه به مقولۀ تفکر توجه داشته باشند به انباشت دانش توجه دارند؛ انباشتی که نه تنها مهارت تفکر را در آن‌ها به وجود نمی‌آورد، بلکه بیشتر منجر به باورهای سخت غیرمنطقی می‌شود که ثمره‌ای جز بحث‌وجدل‌های بی‌حاصل ندارد. در ادامۀ همین روند، نظام آموزش رسمی چه در دانشگاه و چه در مدرسه ضمانتی برای آموزش مهارت تفکر نقادانه ندارد؛ درصورتی‌که پرداختن به این مقوله امری است ضروری. برای رفع این کمبود همچون بسیاری کمبودهای دیگر ناچاریم دست‌به‌دامان کتاب، آن هم از نوع ترجمه، شویم. در راستای رفع این کمبود، مجموعه کتاب تفکر نقاد به چاپ رسیده است.
مجموعه کتاب تفکر نقاد شامل یک مجموعۀ هشت‌جلدی در مورد تفکر انتقادی است که از سوی نشر اختران به چاپ رسیده است. البته دو جلد نخست آن یکی با عنوان «درآمدی بر تفکر انتقادی» به قلم حسن قاضی‌مرادی و دیگری «ذهن فریب‌کار شما» به قلم پروفسور استیون نوولا پیش‌تر به چاپ رسیده بود و مجموعۀ کنونی در ادامۀ اهداف پیشین در شش جلد به چاپ رسیده است. پنج جلد از این مجموعۀ شش‌جلدی ترجمه‌ای است از کتاب‌های دو تن از رهبران برجستۀ جنبش تفکر انتقادی در جهان: ریچارد پل و لیندا الدر. این دو، کتاب‌های متعددی در این زمینه نوشته‌اند که جزو برنامۀ درسی بسیاری از مدارس و دانشگاه‌هاست و خود نیز سال‌ها در مدارس و دانشگاه‌ها مشغول تدریس بوده‌اند. تجارب آن‌ها در حوزۀ تدریس موجب شده است دیدگاه‌های آن‌ها نسبت به دیگر متفکران این حوزه دیدگاه‌هایی دقیق‌تر، روشن‌تر، پخته‌تر و همچنین واقع‌گرایانه‌تر باشد. این مجموعه کتاب گام‌به‌گام و به‌صورت کاربردی به‌منظور پرورش توانایی و مهارت در تفکر انتقادی و همچنین پرورش انصاف، تواضع و صداقت فکری به نگارش درآمده‌اند.
از مهم‌ترین ویژگی سبک نگارش این دو نویسنده، کاربرد مثال‌های ساده و ملموس برای درک بهتر مطالب است تا خوانندگان و علاقه‌مندان بتوانند از مهارتی که در تفکر انتقادی به دست می‌آورد در همۀ امور زندگی بهره بگیرد. اگرچه این کتاب‌ها بیشتر به‌عنوان کتاب درسی برای دانشجویان رشته‌های مختلف به نگارش درآمده است، اما برای هرکسی که به اشراف بر تفکر احساسات خود علاقه‌مند باشد، مفید خواهد بود. با خواندن این کتاب‌ها می‌توان اولین گام‌ها را برای متفکر نقاد شدن، برداشت. حتی در یکی از این مجموعه کتاب‌ها به‌صورت راهبردی تفکر انتقادی را برای ۲۵ هفته آموزش می‌دهد.
از دیگر ویژگی‌های مثبت این مجموعه، توجه نویسندگان به آشنا کردن علاقه‌مندان به شیوۀ پرسشگری سقراطی است. با توجه به اینکه سقراط کامل‌عیارترین نمونۀ فیلسوفان است که بر تفکر انتقادی تأکید داشته، آشنا شدن با روش او برای کسانی که به تفکر در سطحی عمیق‌تر علاقه‌مند باشند لازم و ضروری است. پرسشگری سقراطی پرسشگری نظام‌مندی است که از آن می‌توان برای بررسی اندیشه‌ها بهره برد. نویسندگان کتاب برای آموزش روش پرسشگری سقراطی نمونه‌هایی از گفت‌وگوی سقراطی را در کتاب آورده‌اند. از بخش‌های مفید و جالب توجه، گفت‌وگوهای پرسشگرانه‌ای است که مؤلفان برای سطوح مختلف بین دانش‌آموز و آموزگار در مقاطع مختلف آموزشی (از ابتدایی تا متوسطه) طرح کرده‌اند.
گام‌به‌گام بودن آموزش‌های ریچارد پل و لیندا الدر آنجا آشکارتر می‌شود که تلاش داشته‌اند با مطرح کردن مباحثی، علاقه‌مندان را از پرسش‌های ابتدایی و حاشیه‌ای به پرسش‌های بنیادین سوق دهند. اگرچه پرسش‌های بنیادین اصولاً تحلیلی و ارزش‌گذارانه هستند و بیشتر برای مسائل علمی یا عمیق‌ترین افکار عواطف و امیال انسانی کاربرد دارند، وانگهی پل و الدر با تأکید بر هنر پرسشگری، این مباحث را برای رفع احتیاجات پرسشگرانۀ روزمره آموزش داده‌اند.
مقولۀ دیگری که در حوزۀ تفکر انتقادی بسیار حائز اهمیت است، موضوع اخلاق است که توسط نویسندگان این اثر هم مورد توجه قرار گرفته است. قصد آنان آشنا کردن خواننده با تمهیدات فکری لازم برای استدلال در مورد قضایا و مسائل اخلاقی به روشی روشن‌بینانه است. البته این راهنمایی کسی را به‌خودی‌خود به فردی اخلاقمند بدل نمی‌کند، اما شالوده‌ای پیش می‌گذارد که بدون آن گفت‌وگو در زمینۀ اخلاق اغلب به جدل‌های بی‌پایان یا ناسازگاری‌های دل‌سردکننده و کج‌فهمی می‌انجامد.
آخرین جلد این مجموعه با عنوان «جامعه، فرهنگ و تفکر نقاد» مجموعه مقالاتی است که تلاش داشته در چند مقاله به چند پرسش اساسی در حوزۀ تفکر انتقادی پاسخ دهد: آیا فرهنگ بر تفکر انتقادی تأثیر می‌گذارد؟ آیا سویه‌های اجتماعی مانعی بر سر راه تفکر ایجاد می‌کنند؟ آیا فقر در کیفیت تفکر تأثیرگذار است؟ (و مهم‌تر) چگونه می‌توانیم محیطی را ایجاد کنیم که در آن تفکر شکوفا شود و نه سرکوب؟
اما مهم‌ترین نکته‌ای که گردآورندگان این مجموعه بدان بی‌توجه نبوده‌اند توجه به مسئلۀ ایران بوده است؛ اینکه طرح این مسائل تا چه میزان می‌تواند برای جامعۀ ما کارسازی نماید. تا پیش از این تفکر انتقادی مورد توجه برخی از اساتید علوم انسانی همچون مصطفی ملکیان و حسن نراقی در کتاب «جامعه‌شناسی خودمانی» و حسن قاضی‌مرادی در کتاب «پیرامون خودمحوری ایرانیان» بوده است. اکبر سلطانی، مسئول گروه تفکر نقاد ابن‌سینا و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران که از مترجمان بخش‌های این مجموعه هم بوده است، در آخرین بخش این مجموعه مقاله‌ای تألیف کرده و تلاش کرده که به این پرسش پاسخ دهد: آیا با تفکر نقاد می‌توانیم گره از مشکلات فرهنگی جامعۀ خود باز کنیم؟
نظر شما