به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ دکتر غلامرضا عزیزی، معاون اسناد کتابخانه ملی و پژوهشگر تاریخ شفاهی دفاع مقدس در یادداشتی نوشت: سال‌هاي دفاع مقدس، و حماسه‌سازي‌هاي آحاد مردم ايران در سايه رهبري حضرت امام (ره)، از جمله نقاط سرنوشت‌ساز و فراموش نشدني و ستاره‌اي درخشان و ماندگار بر تارك تاريخ اين مرز و بوم است. بازسازي شايسته و درخور اين واقعه بي‌ترديد در گرو پژوهش‌هاي دقيق محققان، مبتني بر انواع منابع و مواد تحقيق است. در اين ميان اسناد و مدارك نقش ويژه‌اي را ايفا مي‌كنند.
 
به طور كلي، ماهیت اطلاعات مندرج در سوابق و اسناد نظامی موجب شده است تا بیشتر آنها در شمار سوابق و اسناد دارای طبقه‌‏بندی و در زمره اسرار نظامی و دولتی قرار گیرند؛ یعنی تا زمانی که جزو سوابق جاری و اداری هستند، تابع قوانین و مقررات و دسترسی به این گونه سوابق هستند. ارزش و اهميت اين قبيل اسناد زماني زياد مي‌شود كه كشور در آستانه جنگ، در حال جنگ  يا در دوران اوليه پس از جنگ باشد. 

لازم نيست جنگي روي دهد تا سوابق نظامي داراي اهميت و حساس شود. برخي سوابق نظامي حتي به دلیل تهديدهاي احتمالي آتي، در زمره اسناد حساس و مهم قرار مي‌گيرد؛ مانند اسنادي كه نمايانگر توان، استعداد و قدرت نظامي، نقاط قوت و ضعف، تجهيزات و نظاير آن باشد. شايد به همين دليل است كه اغلب اسناد و سوابق نظامی در همه کشورها از جمله اسناد طبقه‌بندی شده تلقی می‌شود و تابع ضوابط و مقررات و قوانین خاص خود است و تولید، گردش و راکدسازی و حتی امحای آنها تابع قانون و مقررات خاص خود است. سوابق و اسناد و مدارك دوران دفاع مقدس نيز از اين قاعده مستثني نيست. در اينجا بهتر است تعاريف عملياتي براي رسيدن به درك مشترك از مفهوم سوابق و مدارك و اسناد در اين مختصر مشخص و منظور و مقصود نگارنده از اين اصطلاحات در اينجا روشن و مشخص شود.
 
مفهوم سوابق، مدارك و اسناد تاریخی چیست؟

سابقه/پيشينه: (Record) اطلاعات ثبت شده در رسانه‌اي معين كه فرد يا موسسه‌اي در راستاي انجام وظايف اداري يا فعاليت‌هاي شخصي، توليد و يا دريافت كرده است و به عنوان گواهي فعاليت‌ها براي مراجعه در آينده نگهداري مي‌شود.
 
مدرك: (Document) اطلاعات ثبت شده در هر شكل و رسانه،  يا هر شئ حاوي اطلاعات، كه به عنوان يك واحد به شمار مي‌رود؛ مانند كتاب، سند، شئ باستاني یا تاریخی و مدرك جرم.
 
سند: سابقه واجد ارزش نگهداري مستمر، سند محسوب مي‌شود. 

تکرار این تعاریف از آن جا اهمیت دارد که در برخي موارد (به تساهل) واژه‌‏های «سابقه»، «مدرك» و «سند» به جاي يكديگر به كار مي‌رود. 

براي دريافت اسناد تاریخی دفاع مقدس باید به کجا مراجعه کرد؟

اینجا پرسشی مطرح می‌شود که براي دريافت سوابق، مدارك و اسناد مربوط به دفاع مقدس بايد به كجا مراجعه كرد؟ پاسخ به اين پرسش نشانگر تعدد مراكز دارنده اين قبيل سوابق است. علاوه بر سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران كه بر اساس وظايف محوله قانوني مسئوليت ارزشيابي، گردآوري و حفظ و نگهداري اسناد را از وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها بر عهده دارد، در حال حاضر سازمان‌ها و نهادهاي مختلف به كار گردآوري و حفظ و نگهداري و گاه اطلاع‌رساني سوابق مورد نظر از بين موجودي خود، يا با جمع‌آوري آثار از مراكز اسنادي مي‌پردازند. برخي از آنها به مثابه سازمان‌هاي فرهنگي به كار پژوهش و تحقيقات تاريخي مشغول هستند و با گرايش به تاريخ معاصر، تحقيقات تاريخي و پژوهش‌هاي اسنادي را پي مي‌گيرند. 

در واقع و به طور خلاصه سوابق دفاع مقدس را مي‌توان در دو حوزه داخلي و خارجي پي‌جويي كرد. منظور از سوابق داخلي به طور كلي سوابقي است كه يا در دستگاه‌هاي نظامي (ستاد مشترك، ارتش، سپاه و بسيج) و در درجات بعد دستگا‌ه‌هاي انتظامي توليد، دريافت و نگهداري شده؛ يا در يكي از دستگا‌ه‌ها و نهادهاي وابسته به قواي سه گانه؛ يا نهادهاي وابسته به دفتر مقام معظم رهبري (ره) و يا افراد و بخش خصوصي. در نتيجه، هر سابقه و سندي خارج از مرزهاي ايران در خصوص جنگ هشت ساله تحميلي عراق به ايران، يافت شود (که بر اساس شواهد موجود، پرشمارند) در حوزه سوابق و مدارك و اسناد خارجيِ دفاع مقدس قرار مي‌گيرد. اين كه هر يك از نهادها و موسسات ياد شده چه حجم از سوابق مربوط به موضوع دفاع مقدس و با چه درجه‌اي از اهميت را در اختيار دارند، خود مساله‌اي مهم و درخور توجه است كه از حوصله اين مقال و حيطه اطلاعات نگارنده خارج است. 

همچنان كه در آغاز اين گفتار اشاره شد، ماهیت و اطلاعات مندرج در سوابق مهم و اسناد نظامی موجب شده تا بیشتر آنها دارای طبقه‌بندی باشند؛ اما پس از این که اين سوابق از نظر دستگاه تولیدکننده یا دریافت‌کننده (نهاد، سازمان، واحد یا نظایر آن)، بدون ارزش‌های اداری، راكد و بلااستفاده و بدون ارزش تشخيص داده شود، در واقع مرحله تعیین تکلیف آن فرا رسیده است زيرا هيچ ارزشي از لحاظ اداری، مالی و قانونی برای دستگاه ندارد. مثلا برگه درخواست مرخصی، گزارش ماموریت، گزارش سانحه یا گزارش روزانه را مي‌توان پس از انجام اقدامات قانونی و گذشت زمان مقرر و با ملاحظه و رعايت قانون و مقررات مربوط امحا كرد.*
 
اما برخی سوابق دارای ارزش‏های خاص معینی هستند که این ارزش‏ها از طریق کاربردهای بعدی تعریف می‏شوند. بعد از پايان يافتن ارزش اداري و راكد شدن، درست است که سوابق، دیگر ارزش اداري، مالي، و قانونی ندارند اما ممکن است از لحاظ شخصي، هنري، نظامي، سياسي، تاريخي، حقوقي، فني، علمي و تحقيقي برای پژوهشگران مورد نیاز و مراجعه باشند. در واقع برخی سوابق، پس از راکد شدن، به دلیل ارزش‏های دیگر (به‏ویژه ارزش‏های استنادي و اطلاعاتي یا تحقيقي)، در آرشیوها نگهداری می‏شوند (بنا به تئوری ارزشیابی تئودور شلنبرگ، این ارزش دومی، ارزش ثانویه و یا ارزش آرشیوی نام دارد)
 
آزادسازی اسناد نظامی تابع قواعد خاصی است

توجه به این نکته بسیار مهم است که آزادسازی سوابق و اسناد نظامی در موارد بسیار تابع قواعد خاصی است. برای نمونه، به ذکر این نکته اکتفا می‌شود که گرچه پس از یک دوره سی ساله، زمان آزادسازی اسناد در آرشیو ملی انگلیس فرا می‏رسد، اما در سال ۲۰۰۳ میلادی، وزارت دفاع انگلیس اعلام کرد که اسناد نظامی مرتبط با ایران در سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۲۱ هنوز محرمانه‌اند و تا پنجاه سال بعد یعنی تا سال ۲۰۵۳ منتشر نخواهد شد. در هر روی حتی با فرض محرمانه بودن سوابق دفاع مقدس، باید به خاطر داشت که محرمانگی سوابق پس از مدت زمان مقرر و رفع موضوع طبقه‏بندی، مرتفع شده و سابقه به اصطلاح آزاد می‏شود. در این دوران به نظر می‏رسد پژوهشگران باید بتوانند به سوابق دسترسی داشته باشند. 

خوشبختانه چندي پيش سردار سرلشکر فیروزآبادی، ریاست محترم ستاد کل نیروهای مسلح، اعلام کرد اسناد و مدارک مربوط به دفاع مقدس که تاریخ زیادی از آن گذشته دیگر فاقد طبقه‌بندی و حیطه‌بندی است مگر موضوع جدیدی که جزء استثنائات باشد. با اين سخن چنين به نظر مي‌رسد كه مسير دسترسي به اسناد نظامي هموار شده است. 

آرشیو ملی ایران (منظور معاونت اسناد ملیِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران) قسمتـی[کوچکی] از اسناد مربوط به دفاع مقدس را در اختیار دارد. این اسناد به طور کلی از بین سوابق منتقل شده از موسسات و دستگاه‏های دولتی و وابسته به دولت به دست آمده است. از این رو با توجه به اصول اساسی آرشیو در تنظیم و توصیف اسناد، این سوابق از پرونده‏های مربوط، یا از مجموعه منشا انتقال دهنده‏شان جدا نشده‏اند و همراه با دیگر اسناد در پرونده‏های مختلف و بر اساس اصل احترام به منشا، نگهداری می‏شوند. (به عبارت ديگر اين گونه نيست كه اسناد مربوط به دفاع مقدس تفكيك شده و در يك جا نگهداري شوند)
 
۱۴ هزار سند تاریخی مرتبط با جنگ تحميلي در کتابخانه ملی

به هر روي محققان تاريخ دفاع مقدس كه براي انجام پژوهش‌هاي خود نيازمند دسترسي به اسناد مربوط به موضوع در نهادهاي نظامي و انتظامي هستند هنوز با دشواري‌هايي رو به رو هستند. از جمله اين دشواري‌ها يكي آن است كه همه اسناد مربوط از دستگاه‌هاي مشمول قوانين و مقررات هنوز به آرشيو ملي منتقل نشده‌اند. دشواري ديگر، توزيع اين سوابق در نهادهاي نظامي است. دشواري ديگر تعدد مراكز پژوهشيِ نظاميِ دارنده اسناد (و يا تصاوير آن‌ها) است براي نمونه: سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس (بنیاد حفظ آثار و نشرارزش‌های دفاع مقدس)، سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوري اسلامي ايران، سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس سپاه و بسیج، مديريت حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، مراکز حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، مرکز پژوهش‌های دفاع مقدس نیروی زمینی ارتش، مرکز حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و بسیج (و مراكز وابسته)، مركز تحقيقات راهبردي وزارت دفاع، موزه دفاع مقدس و ترويج فرهنگ مقاومت، مؤسسه حفظ آثار نيروي زميني سپاه و هیات معارف جنگ ارتش است كه هم متقاضي اسناد آن دوران و هم در مواردي دارنده آن اسناد هستند. 

مراكز غير نظامي و گاه غير دولتي دارنده اسناد دفاع مقدس در حال گردآوري این اسناد مرتبط با دفاع مقدس نيز كم نيستند. براي مثال، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي، كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، مؤسسه پژوهشی و فرهنگی انقلاب اسلامی، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، مركز اسناد انقلاب اسلامي، مركز اسناد ايثارگران بنیاد شهید و امور ایثارگران، مركز اسناد و اطلاع رساني سازمان موزه انقلاب اسلامي و دفاع مقدس. تعدد مراكز دولتي مرتبط دارنده اين اسناد (مانند مركز اسناد رياست جمهوري، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه و مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات) نيز بر اين دشواري افزوده است. بر اين فهرست بايد نام دیگر نهادها و سازمان‌ها مراكز ديگري را نيز افزود كه در كنار وظايف خود، به گردآوري اسناد دفاع مقدس مي‌پردازند از جمله مراکز فرهنگی دفاع مقدس.
 
آن چه در اين ميان (پس از انجام وظايف قانوني برخي مراكز ياد شده در امر تعيين تكليف، شناسايي، ارزشيابي، تنظيم و توصيف و حفظ و نگهداري) مهم به‌نظر می‌رسد انجام اقدامات هم‌افزايي اين مراكز براي تسهيل اطلاع‌رساني دقيق و به موقع به محققان اين عرصه است. در سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران تاكنون بيش از ۱۴ هزار موضوع سند (متني كاغذي)، [هر موضوع خواه به صورت يك پرونده چند تا چند صد صفحه‌اي، يا به صورت تكْ‌برگ] مرتبط با جنگ تحميلي عراق بر ايران آماده‌سازي شده كه فهرست آن‌ها در سايت سازمان به نشاني www.nlai.ir قابل دسترسي است. اگر بخواهيم مواد ديداري و شنيداري و نقشه‌هاي موجود در سازمان را به اين آمار اضافه كنيم، اين آمار به بيش از ۲۰ هزار مورد افزون خواهد شد. اميد آن مي‌رود كه در صورت تامين بودجه لازم و با اجراي برنامه‌ريزي‌هاي انجام شده تا پايان سال جاري بتوان اين آمار را دست كم به دو برابر افزايش داد. 

* شماري از قانون و مقررات مربوط به اسناد در جلد اول كتاب مجموعه قوانين و مقررات و شيوه نامه هاي آرشيوي منتشر شده است.