به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ به همت کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران دوره آموزشی «آشنایی با رویکرد مفسران قرآن نسبت به حقوق انسان» با اجرای سه نشست تخصصی دیگر در هفته چهارم به پایان رسید. در هفته پایانی این دوره دکتر ابوالفضل خوش منش عضو هیئت علمی گروه قرآن وحدیث دانشگاه تهران، حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسین علوی مهر رئیس انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه قم و دکتر سعید عدالت نژاد عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام ارائه بحث داشتند.
در نشست اول که با عنوان معرفی نمونه هایی از دوره های منتشره تفاسیر قرآن از حیث نوع نگرش به مفاهیم حقوق انسانی برگزار شد، دکتر خوش منش ضمن ارائه توضیحاتی در مورد مفهوم حق در قرآن، منشا حق در هستی و جهان از دیدگاه قرآن و نسبت واقعیت و حقیقت در قرآن، به روند ظهور و بروز تفسیر اجتماعی طی یک قرن گذشته اشاره کرد و تصریح نمود که موضوعات مرتبط با حقوق انسان در تفاسیر اجتماعی مورد توجه جدی قرار گرفته است.
دکتر خوش منش اعلام داشت: خداوند یکی از نام های خود را حق نامیده است، خداوند منشا امور هستی را حق می داند و غایت همه امور را نیز بسوی حق می داند. بنا به تصریح قرآن، حق در روز قیامت میزان خواهد بود. حق در قرآن به عنوان هدف آفرینش انسان و هستی و بعثت انبیا نیز شناخته شده است. قرآن روز قیامت را حاقه نامیده چرا که در آن روز پرده های توهم ما از جهت هماهنگی واقعیت وحقیقت در این هستی فرو می ریزد.
این قرآن پژوه در بخش دیگری از ارائه بحث خود با بیان تلاشهای شخصیت هایی مانند سیدجمال الدین اسد آبادی به عنوان مبدع تفسیر اجتماعی و مفسران پس از ایشان مانند محمد عبده، رشید رضا، آیت الله طالقانی، علامه طباطبایی و گروه نویسندگان تفسیر نمونه و حضرت امام خمینی، تأکید کرد که در تلاشهای این مفسران استخراج نظامات سیاسی اجتماعی و فرهنگی مبتنی بر قرآن و پاسخگوئی به پرسشهای زمانه امری محوری است. مفسران مزبور تلاش داشته اند این نگرش را بسط دهند که کتاب الهی فقط برای نیایش و عبادت نیست بلکه قرآن کتاب اداره جامعه و راهبری زیست انسانی در ابعاد مختلف دنیوی و اُخروی است.
دبیر کمیسیون توسعه، پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور در وزارت علوم در بخش پایانی سخنرانی خود با یاد آوری اینکه برخی از گروههای فعال سیاسی در جهان اسلام حتی آنها که برداشت های تند و افراطی ارائه می کنند مانند سلفی های مصر یا القاعده و داعش نیز تلاش دارند که استنادات قرآنی برای دیدگاههای خود پیدا کنند و با ارائه برخی ظواهر قرآنی نگرشهای نادرست خود را موجه جلوه دهند، تاکید کرد که درک درست از قرآن و پرهیز از افراط و تفریط در جهت پاسخ دهی به نیازهای زمانه را باید به طور جدی پیگیری کرد تا جامعه نمونه قرآنی در جوامع مختلف اسلامی عینیت پیدا کند.
مولف کتاب «بیداری و بین الملل اسلامی» که آرای برخی از داعیان قرآن کریم طی دو سده اخیر را در اثر یاد شده بررسی و معرفی کرده است، در پایان سخنرانی خود ابراز امیدواری کرد که مباحث مربوط به حقوق انسان در مطالعات تفسیری جاری و آینده مورد توجه لازم قرار گیرد به نحوی که بتوان مبتنی بر قرآن مباحث حقوق بشر را بخوبی تبیین و ارائه نمود.
در نشست دوم روز پایانی مدرسه تابستانی یاد شده که با عنوان «ارزیابی رویکرد مفسران قرآن برای رفع چالشهای فراروی اندیشه اسلامی در تعامل با نظام بین المللی حقوق بشر در جهان معاصر» برگزار شد، حجت الاسلام حسین علوی مهر رئیس انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه بحث خود را با طرح پرسشهایی آغاز کرد:
آیا مفسران قرآن دغدغه ای در قبال پاسخگوئی به چالشهای مطرح شده از سوی نظام بین المللی حقوق بشر دارند یا خیر؟
بحث پاسخ دهی مفسران به چالشهای فراروی اندیشه اسلامی در زمینه حقوق بشر از چه زمانی آغاز شده و چرا و چگونه مطرح گردیده است؟
نمونه ها و مصادیق چالشهای فراروی اندیشه اسلامی در موضوع حقوق انسان و پاسخ های مفسران به این چالشها چه مواردی هستند؟
چه پیشنهادات وتوصیه هایی برای تقویت تلاشهای تفسیری در موضوع یاد شده می توان مطرح کرد؟
وی در پاسخ به پرسشهای مذکور، به طور فشرده توضیحاتی در چند بخش جداگانه ارائه کرد و گفت: دوران معاصر تفسیر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی حدود ۱۵۰ سال عمر دارد و نقش سید جمال الدین اسد آبادی در شکل گیری جریان معاصر تفسیر برجسته است چرا که وی در کشورهای اسلامی مختلف نهضت بازگشت به قرآن و نهضت بازگشت به خویشتن را مطرح کرد که هر دو شعار مزبور از محورهای انسان ساز هستند. اشاره به اینکه سیدجمال به شاگردان خود آموخت که اجتهاد در قرآن بدون توجه به فلسفه و عرفان ناقص است و وطن دوستی وگسترش نهضت های اسلامی حائز اهمیت می باشند.
وی افزود: بیان شمّه ای از تلاشهای پیروان فکری سیدجمال از جمله محمد عبده که وی باعث تحول در الازهر و روش تفسیر قرآن در این نهاد شد، اشاره به اینکه مرحوم آیت الله معرفت تلاش افرادی مثل محمد عبده و ادامه دهندگان راه ایشان را روش تفسیر ادبی اجتماعی نامیده اند، بیان اینکه رویارویی فرهنگ غرب با اندیشه اسلامی در اوائل قرن بیستم میلادی باعث شد که متفکران اسلامی تمدن اسلامی را هماهنگ با تمدن غرب از جهت دارا بودن عناصر پیشرفت و توسعه معرفی کنند و گاه برای تامین این هدف بعضا تفسیرهای نادرستی نیز ارائه کنند که نشان از تقلیل دادن امور وحیانی به تحلیل های علمی پوزیتیویستی است و نمونه چنین برداشتهایی را در آرای سیداحمد خان هندی می توان ملاحظه کرد که سید جمال اسدآبادی در نامه مفصلی خطاب به وی اعلام داشت دچار افراط پوزیتیویستی شده است.
بیان نمونه هایی از آرای تفسیری محمد عبده(از جمله در مورد وجود مبانی دموکراسی و انتخابات در قرآن(دو آیه مربوط به مشورت)/برجسته سازی اجماع شناخته شده در اسلام به عنوان نماد اعتبار رای ملی/ توجه به بحران معنویت در جهان معاصر و ارائه راه حل آن در مراجعه به عبادات و فلسفه عبادات/ برخی آرای پوزیتیویستی مرحوم عبده و سید احمدخان هندی مثل تفسیر جن مذکور در قرآن به میکروب شناخته شده در علوم جدید یا تفسیر طیر ابابیل مذکور در قرآن به مرض ابله کنونی)، بیان نحوه مواجهه سید احمد خان با معجزات انبیاء از جمله عبور از رود نیل پس از زدن عصای حضرت موسی به آب، اشاره به اینکه محمد عبده به مقوله آزادی و حق حیات که امروزه محل بحثهای زیادی در نظام بین الملل حقوق بشر است بر اساس قرآن به طور جدی ورود کرده ولی در بحثهای حکومت وارد نشده اما شاگرد وی سیدقطب در این مقوله وارد شده و ایده حکومت اسلامی واحد را مطرح کرده است که امروزه برخی گروههای مسلمان نما مانند داعش با نوعی سو استفاده از ایده مزبور و با رویکردی انحرافی و غیر انسانی مدعی تلاش برای شکل گیری حکومت واحد اسلامی هستند، از جمله محورهای مورد بحث دکتر علوی مهر در بخش اول سخنرانی بود.
این عضو هیئت علمی جامعه المصطفی (ص) در بخش دیگر ارائه بحث خود به موضوع آزادی در قرآن و رویکرد مفسران در این زمینه پرداخت.وی گفت: در قرآن آزادی در چند سطح مطرح شده است. آزادی انسان از بندگی دیگران یکی از سطوح بحث است، چنانچه این مهم یکی از اهداف نزول انبیا دانسته شده است. آزادی از بردگی و برده داری سطح دیگری از بحث است چنانچه قرآن مستقیم بحث برده داری را مطرح نمی کند ولی شیوه های متنوعی را ارائه میکند تا این سنت جاری و تثبیت شده در میان جوامع را زائل سازد. آزادی عقیده مورد دیگر آزادی مطرح شده در قرآن است و مفسران مختلف با استناد به آیه شریفه لا اکراه فی الدین تاکید کرده اند که دین اجباری نیست و مفسران متعددی در دوره معاصر از جمله تفسیر مراغی، تفسیر سید قطب و تفسیر المیزان در پاسخ به اظهار نظر برخی مستشرقین، موضوع آیه مذکور را مطرح و تاکید کرده اند که اسلام دین شمشیر و جهاد نیست.
حجت الاسلام والمسلمین علوی مهر در همین بخش از بحث خود اعلام داشت که مفسران معاصر متناسب با نیازهای مطرح در سطح جهانی و چالشهای فراروی، موضوع آزادی بیان و قلم و محدوده های آن را مطرح کرده و می کنند که در بردارنده نکات متعددی می باشد.
سخنران در ادامه بحث خود موضوع حق حیات در قرآن و چالشهای مطرح شده در قبال اندیشه اسلامی را مطرح کرد و تاکید نمود که برابر تصویح قرآن کریم، حق حیات از حقوق مسلم انسانهاست و آسیب زدن انسان به خود و دیگری ممنوع دانسته شده است. هم چنین قرآن تاکید نموده که قتل یک بیگناه به مثابه قتل همه انسانهاست وحیات دادن به یک انسان بمثابه حیات دادن به کل بشریت است.
وی در ادامه با طرح این که ذیل بحث حق حیات امروزه موضوعاتی مانند عملیات استشهادی از یکسو و اقدامات انتحاری یا اقدامات ترویستی از سوی دیگر مطرح شده است و پرسشهای مختلفی مطرح گردیده ، اعلام داشت که در اوائل قرن بیستم مفسران به این موضوعات توجه نشان نداده اند چون این مسائل مطرح نبوده فلذا در آثار افرادی چون محمد عبده وشاگردان ایشان ردی از این بحث ها نمی توان یافت اما در برخی تفسیرهای ۳ یا ۴ دهه اخیر به موضوع عملیات استشهادی به صورت جدی پرداخته اند چنانچه در تفسیر المنیر وهبه زحیلی به صورت تفصیلی این موضوع بررسی شده است و در تفسیر نمونه نیز به این بحث پرداخته شده است. امام خمینی و مراجع متعدد تقلید معاصر نیز در قالب پاسخ دهی به استفتاء نظر خود را مطرح کرده اند و با توجه به ادله دفاع مشروع به این مهم پرداخته اند. وی در ادامه افزود: موضوع اقدامات انتحاری مانند داعش چون قبلا مطرح نبوده بررسی نشده اما قطعا در تفسیرهای در حال نگارش به این مهم نیز توجه خواهد شد و نسبت این اقدامات با حق حیات وسایر حقوق انسانی تحلیل و مورد تفسیر قرار خواهد گرفت.
رئیس انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه در بخش پایانی ارائه بحث خود پیشنهاد داد که علاقمندان به مطالعات قرآنی در زمینه حقوق انسان حتما موضوعات را ابتدا از حیث لغوی و مفهومی به صورت دقیق مشخص سازند و سپس سراغ قرآن بروند تا فهم و استنباط مناسب تفسیری صورت گیرد، هم چنین سعی کنند تفسیر موضوعی را به طریق مطرح شده از سوی شهید صدر پیگیری کنند. در این زمینه نحوه اقدام مفسرانی چون علامه طباطبائی یا آیت الله جوادی آملی در پرداختن به بحث حقوق زن یا آزادی عقیده و موارد مشابه دیگر میتواند الگوی عملی در اختیار دانش پژوهان قرآنی یا حقوقی قرار دهد.
پس از ارائه بحث سخنران این نشست، پرسش هایی از سوی حاضران مطرح شد از جمله در مورد قصاص در قرآن که از یک سو مایه حیات دانسته شده و از سوی دیگر عفو وگذشت دارای اولویت دانسته شده است منطق قرآن چیست؟، چگونه برای انسان متغیر و جامعه متغیر احکام ثابت را لحاظ کنیم مخصوصا با توجه به اینکه اکثریت قریب به اتفاق احکام اسلامی امضایی هستند؟ آیا اعدام خود نمی تواند مروج خشونت باشد با توجه به ابزارهای نوین که سریع این امکا ن را فراهم می سازد تا فیلم اعدام پخش گردد وکشتن انسانها امری عادی وطبیعی جلوه پیدا کند؟ در مورد راهکاری که مرحوم آیت الله معرفت تحت عنوان نسخ مشروط یا نسخ تمهیدی مطرح کرده اند حد یقف کجاست و معیارهیا تعیین قلمرو آن چیست ؟ برخی متخصصان رشته های حقوق ، جامعه شناسی یا روانشناسی و برخی مسئولان نهادهای رسمی در بررسی های علمی و میدانی به این نتیجه رسیده اند که اجرای احکام اعدام به صورت علنی کارایی لازم و بازدارندگی گذشته ها را ندارد بلکه آثار منفی نیز بر کودکان و جامعه به بار می آورد، با فرض صحت این اظهار نظرها آیا این مطالعات را مفسران قرآن نیز مورد توجه و بهره برداری قرار می دهند؟ آیا لازم است که دین را این گونه تفسیر کنیم که با قلمرو حداکثری در همه جزئیات امور نوظهور زندگی به دنبال حکم دینی باشیم ؟ چه پاسخی می توان به خیلی از عملکردهای انجام شده از سوی مسئولان مختلف دولت ها یا گروههای اسلامی داد که عملکردهایشان بنام دین انجام می شود و عملکردهای نادرست آنان به پای دین نوشته می شود و اتهامات مختلف را به اصل اندیشه دینی روانه می کند؟ پس از طرح سئوالات مزبور، در هر مورد سخنران این نشست به صورت فشرده پاسخ گفت و ابراز آرزومندی کرد که علاقمندان به فهم ابعاد مختلف این موضوعات حتما به آثار علمی مناسب در هر مورد مراجعه کنند تا وقوف علمی آنها در این زمینه ها عمق لازم را پیدا کند .
سخنران سوم و پایانی نشست سوم آخرین روز دوره آموزشی یاد شده دکتر سعید عدالت نژاد عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام بود . این نشست که با عنوان موضوعی « نوآوری های تفسیری برای پاسخ دهی به پرسشهای زمانه راجع به حقوق انسان؛ اقتضائات و لوازم آن و معرفی نمونه هایی از نو آوری ها » برگزار شد، فرصتی بود تا سخنران مروری بر برخی دیدگاههای داعیان نوآوری در جهان اسلام برای ایجاد هماهنگی بین موازین حقوق بشر و اعتقادات اسلامی انجام دهد. سخنران در ابتدا یادآوری کرد که گزارش علمی وی در این جلسه عمدتا برگرفته از تحقیق مفصلی است که پس از سالها کار برخی از تتایج آن را درقالب مقاله ای به زبان انگلیسی در سال ۲۰۱۵ در خارج کشور منتشر کرده است و به زبان فارسی نیز طی ماههای آتی در کتاب مجموعه مقالات بزرگداشت دکتر فولادوند منعکس و منتشر خواهد شد.
دکتر عدالت نژاد در ادامه ضن بیان اینکه متفکران مسلمان در مواجهه با موضوع حقوق بشر در کشورهای مختلف برخوردهای متفاوتی داشته اند، تصریح کرد که گروهی از متفکران مسلمان موازین حقوق بشر شناخته شده در جهان معاصر را پذیرفته و به طرق متنوعی سعی کرده اند بین آموزه های اسلامی و دستاوردهای فکری جهان معاصر در زمینه حقوق انسان هماهنگی نشان دهند و در مقابل، برخی از متفکران مسلمان آموزه های شناخته شده جهانی در زمینه حقوق بشر را نفی کرده و تاکید نموده اند که باید حقوق بشر اسلامی با قرائت آنها جایگزین موازین حقوق بشر شود .
مولف کتاب «آفرینش در قرآن » در ادامه بحث خود تاکید نمود که بسیاری از متفکران مسلمانِ قائل به هم خوانی موازین حقوق بشر با آموزه های اسلامی نگاهی تاریخی به مقوله حقوق بشر ندارند و توجه نمی کنند که حقوق بشر معاصر در پرتو تحولات تاریخی معین شکل گرفته است و از همین رو برخی از گزاره های آن قابل انطباق با شرایط زمانی و تاریخی چندین سده قبل خود نیست اگرچه می توان این گزاره را مورد تاکید قرار داد که حقوق بشر معاصر یک مفهوم و دستاورد صرف غربی نیست و محصول رشد فکری تمدن ها و ادیان و فرهنگ های مختلف می باشد ولی عمدتا در مغرب زمین طی چند دهه گذشته تاکنون نوشته و تدوین و به جهانیان معرفی شده است. دکتر عدالت نژاد در بخش دیگری از بحث خود با مرور رویکرد اندیشمندان مسلمان به حقوق غیر مسلمانان تاکید کرد که استدلال های مطرح شده متفکرانی که بزعم خود سعی کرده اند راه حل های جدید و نوآورانه ارائه کنند در حیطه مسائل حقوق زن نیز مشابه مورد حقوق غیر مسلمانان قابل طرح و تعمیم است. سخنران با تفسیم بندی نظرات متفکران مسلمان که از طریق تفسیر قرآن به رفع تعارض های موجود بین حقوق غیر مسلمانان با موازین بشر پرداخته اند، گفت: عده ای بر فلمرو زمانی احکام آیات قرآن تمرکز کرده و با تقسیم آیات مکّی و مدنی اعلام داشته اند که آیات مکّی جاودان هستند اما آیات مدنی مربوط به شرایط حکمرانی پیامبر در مدینه بوده و تاریخی محسوب می شوند. از جمله برجستگان طرح این دیدگاه مرحوم محمود طه و شاگرد وی عبدالله احمد النعیم هستند. دسته دوم از متفکران مسلمان موضوع ضرورت تفکیک میان اصول ذاتی و اصول عرضی قرآن را مطرح کرده اند و اینکه اصول ذاتی ماندگارند و اصول عرضی چه در مکه نازل شده باشند وچه در مدینه تحول پذیرند. افرادی مانند محمد العابد الجابری و نصر حامد ابوزید از این گروه فکری محسوب می شوند.
سخنران در ادامه بحث خود به نقد هر یک از دو دیدگاه مطرح شده پرداخت از جمله گفت: نه تعیین دقیق آیات مکّی و مدنی معلوم است و نه می توان آیات مکّی و مدنی را به مخاطب دائم و مخاطب موقت تقلیل داد. به علاوه، مواردی را در قرآن می توان ارائه کرد مثل آیاتی در سوره حجرات که مدنی هستند ولی در بردارنده مفاهیم دائمی برای همه اعصار می باشند . وی هم چنین در نقد دیدگاه دوم گفت: نظرات مطرح شده این متفکران اثر چندانی بر فقها یا روند قانونگذاری کشورهای اسلامی نداشته است که این خود حاکی از عدم کارایی راهکارهای مطرح شده این نواندیشان بوده است.
دکتر عدالت نژاد در بخش پایانی سخنرانی به تبیین دیدگاه خود پرداخت که مبتنی بر پیش فرض های مختلف و با ارائه چند روش و فرمول موجود در اندیشه اسلامی امکان ارائه چارچوب جامعی برای رعایت حقوق بشراز جمله حقوق غیر مسلمانان را فراهم می آورد.
پس از ارائه بحث سخنران، پرسش های مختلفی مطرح شد که در هر مورد از سوی وی پاسخ کوتاه ارائه گردید.
در پایان نشست های تخصصی آخرین روز مدرسه تابستانی یاد شده، محمد حسن ضیایی فر دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران با تقدیر از مشارکت دانش پژوهان رشته های حفوق وعلوم قرآنی در این دوره آموزشی چهار هفته ای و با قدردانی از اساتید بزرگواری که از تهران و شهرهای دیگر از جمله قم قبول زحمت کرده و بی ادعا در این برنامه حضور یافتند و مباحث ارزشمندی را ارائه کردند، تاکید نمود که این دوره چهار هفته ای دومین برنامه منسجم کمیسیون طی سالهای اخیر در زمینه قرآن و حقوق بشر بود که به لطف الهی با موفقیت به اجرا در آمد و خود شروعی تلقی می شود برای اجرای یک سری برنامه های متنوع علمی در حیطه قرآن پژوهی با رویکرد توسعه وتعمیق حقوق انسان ها و کمک به رعایت هر چه بهتر حقوق وآزادی های مشروع انسانی در سطح ملی وجهانی که امید است با مشارکت همه جانبه دانش پژوهان رشته های مختلف علمی و حمایت و همیاری مسئولان نهادهای ذیربط، روز به روز عمق بیشتری پیدا کند و اثرگذاریهای آن بنحو مطلوب تری نمایان گردد.
وی افزود: اجرای این برنامه اطلاعات مهمی در اختیار کمیسیون قرار داد از جمله مظلومیتی که متوجه قرآن به عنوان معجزه پیامبر خاتم می باشد که نه در جامعه حقوقی آن طور که شایسته است مورد بحث و بررسی فنی حقوقی قرار گرفته و می گیرد ونه در میان قرآن پژوهان بحث های حقوق انسانی یک بحث محوری وجا افتاده است و نه در جشنواره ها و مسابقات متعدد کشوری و در فعالیتهای نهادهای مردم نهاد قرآنی این زاویه بهره مندی از قرآن برجستگی دارد حال آنکه در زمانه فعلی همه مکاتب فکری در سطح جهانی در تلاشند که نشان دهند نسخه جامع تری برای صیانت از کرامت انسانها دارند و همین امر ضرورت تلاش برای معرفی دیدگاه قرآن نسبت به حقوق انسانها را صد برابر می کند.
وی وعده داد: به زودی لوح فشرده ای متشکل از منابع مختلف قابل استفاده به زبان های فارسی، عربی و انگلیسی شامل پژوهشهای انجام شده مرتبط با عناوین مطرح در دوره تابستانی آشنایی با رویکرد مفسران قرآن نسبت به حقوق انسان تدوین و در اختیار شرکت کنندگان در این برنامه قرار خواهد گرفت. هم چنین مذاکرات لازم با نهادهای سیاستگذار یا مجری امور قرآنی کشور نیز انجام خواهد شد تا از دستاوردهای این مدرسه تابستانی در فعالیتهای آتی خود بنحو مقتضی بهره مند شوند.
بدین ترتیب، دوره آموزشی یاد شده با توزیع گواهی علمی شرکت کنندگان و صلوات بر محمد وال محمد پایان یافت.
نظر شما