فرهنگ امروز/ حسین مفید: مرحوم استاد حسین لرزاده به سال 1283شمسی در بخش پنج قدیم تهران کوچه قلمستان چشم به جهان گشود و در بیست وچهارم شهریور سال 1383نعمت وجودش از انحصار تن به درآمد و متعالی شد و این بندگان را درحسرت روزگاران تلمذ وانهاد. به‌یاد می‌آورم سخنان استاد را در مراسم مرحوم حاج محمد کاشانی که می‌گفت: اینان دست و بازوی مایند که یکایک قطع می‌شوند. دریغا که اینک سر و سرکرده ماست که از میان‌مان رفته است.

ایشان در مقبره خانوادگی خود جنب مسجد افضلیه و روبه‌روی بی‌بی زبیده به خاک سپرده شد. این محل خود از نفایس معماری ایرانی است که خداوند از هر گونه تخریبی که این روزها شامل مسجد سنگی و مسجد سلمان شد مصونش بدارد و همچنین از بلیه‌ای که مسجد سجاد با آپارتمان ‌سازی در صحن شمالی متعلق به مسجد... یا آنچه که بر مسجد امام حسین گذشته است محفوظ بدارد. توجیه و تدقیق در مسجد سجاد تهران علاوه بر آنکه فضاسازی ایرانی و نقش عوامل سه گانه نقش و نور و رنگ را در معماری ایرانی می‌نمایاند در باز شناسی جایگاه این پیر فرزانه و استاد یگانه در معماری ملی این سرزمین حائز اهمیت است. این مسجد در سال‌های 1323تا1326شمسی ساخته و افتتاح شد. استاد در این ایام چهل ساله و در اوج پختگی هنری ومهارت فنی و همچنین توانایی انجام کار است. چرا که پیش از این کارهای مهمی همچون گنبد کاخ مرمر، مقبره فردوسی، سردر بانک شاهی یا تجارت فعلی در میدان توپخانه و همچنین مسجد اعظم قم به همراه تعداد کثیری مسجد و... را درکارنامه خود داشت.

در مسجد سجاد از آجر به عنوان یک عنصر رنگ استفاده شده است که نقشی غالب بر مجموعه رنگین شبستان این مسجد دارد. به این لحاظ حتی در ساختار کاسه سازی، رسمی ‌بندی و نیمکارهای این مسجد جوک حذف و نیش آجر جانشین آن شده است. نکته قابل توجه اینکه در این مسجد از آجر زبره استفاده شده که این زبری و زمختی علاوه بر تأثیر رنگین مناسب در تقابل با لطافت رنگین معرق‌ها، تعادلی شگرف و حیرت آور می‌آفریند.

این نکته را هم تأکید می‌کنم و می‌گذرم که این مسجد فاقد مناره و گنبد در نماست در حالی که کاملاً ایرانی و کاملاً سنتی است گرچه در حوالی سال 1342 گنبدی فلزی با قیودی چوبین توسط مرحوم ایزدمهر به این بنا الحاق شده.  از بزرگترین و زیباترین و بلکه شاخص‌ترین بناهای یادبودی که استاد، هم در طراحی و هم در ساخت آن نقش نخست را ایفا کرده‌اند آرامگاه فردوسی است. این بنا نخست توسط آندره گدار پایه‌ریزی شد و تا پله دوم نیز اجرا شده بود، اما طرحی که برای آن در نظر گرفته شده بود، هرمی همچون اهرام مصر بوده است که مورد قبول مرحوم ذکاء الملک فروغی که رئیس انجمن آثار ملی نیز بوده است قرار نمی‌گیرد. این ایام متقارن سال 1311 است. استاد که پیش از این مهارت و صلاحیت خود را در تعمیر و بازسازی عمارت محروقه مجلس به مباشرت ارباب کیخسرو شاهرخ نشان داده است مأمور طراحی و ساخت آرامگاه حکیم طوس می‌گردد که طی دو سال اجرا و به اتمام می‌رساند. استاد ماده تاریخ اتمام بنا را طی منظومه‌ای سروده‌اند.

به شمسی شد اتمام آرامگه     هزار و سه صد از پی‌اش سیزده

از آنجا که فردوسی شاعری شیعی است استاد در سردابه مقبره یک چهار کاسه به نشانه ارکان اربعه شیعه روی سنگ مزار بنا می‌کند و سپس از طریق سوسن‌های جانبی به حجرات دیگر راه می‌یابد. این شیوه فضاسازی مع الاسف هنگام ساخت بوفه و دیگر تأسیسات در محوطه آرامگاه فردوسی مورد توجه و ادراک قرار نمی‌گیرد و ضمن تخریب چهارکاسه روی سنگ مزار و یکپارچه کردن کل مساحت زیربنا، وضعیت به گونه‌ای در می‌آید که نه سنگ مزار در میان فضای زیرین قرار دارد و نه تناسبات و ارتفاعات مطلوب است و آن می‌شود که شده. اسفبار آنکه اخیراً کسانی مدعی ساخت بنای آرامگاه شده‌اند و مدعیانی نیز به عنوان طراح معرفی شده‌اند.

حسین مفید، از شاگردان حسین لرزاده و مدیر انتشارات مولی

 روزنامه ایران