فرهنگ امروز/ هادی غفور. کارشناس توسعه کسب‌وکارهای ICT

با استناد به سخنرانی جناب آقای دکتر قاسم‌زاده در همایش مدیریت عصر دیجیتال که فرمودند هیچ‌چیز مثل ICT و حتی نزدیک آن هم نیست که بتواند از عهده تمامی ارکان توسعه پایدار برآید، باید  بپذیریم که برقراری و توسعه عدالت آموزشی بدون توجه به ICT  عملا غیرممکن خواهد بود. در این نوشتار بر آنیم که به لزوم وجود ایجاد و مدیریت یک اکوسیستم همه‌برنده (All-win) مبتنی بر ICT برای برقراری عدالت آموزشی در کشور بپردازیم.
مفهوم اکوسیستم
هنگامی که برای اولین‌بار به فکر ایجاد یک آکواریوم پلنت با ماهی‌های زیبای استوایی افتادید، شاید باور نکنید که باید برای هر آن چیزی که در درون آکواریوم قرار می‌گیرد و حتی محل نگهداری کل آکواریوم هم باید فکر کنید. باید توجه کنید که برای بقای ماهی‌ها چه چیزهایی قبلا در آب و اجزای آکواریوم اضافه شود. باید به چرخه‌ای به نام «چرخه ازت» و در اصل «چرخه زندگی» فکر کنید که به کمک گیاهان آبزی و باکتری‌های مفیدی که بعد از چند هفته در لابه‌لای شن‌های کف آکواریوم شما ایجاد می‌شود، هر بخشی از آکواریوم به رشد و تغذیه بخش دیگر کمک می‌کند و کل این مجموعه به بقای هم کمک می‌کنند. در طراحی این اکوسیستم حضور حساب‌شده هر جزء باید تکمیل‌کننده حلقه زندگی باشد وگرنه به عنوان یک عامل بیرونی و مضر، باعث ایجاد وقفه در فرایند می‌شود.  
با استفاده از این تمثیل که نمونه‌ای از زنجیره ارزش پایدار است که علاوه بر بقای اکوسیستم، رشد ارگانیک تمامی زنجیره را تضمین می‌کند، می‌توان زنجیره ارزش پرتر (Porter’s Value Chain) را در صنعت آموزش بازنگری کرد. شاید هنگامی که در فضای ساده و نسبتا کند کسب‌وکاری ١٩٧٩، آقای پورتر زنجیره ارزش را به عنوان یک ابزار کمک به تصمیم‌گیری به پارادایم استراتژی رقابتی افزود که تقریبا برای همه کسب‌وکارهای فعلی هم می‌توان به‌کار برد، فکر نمی‌کرد که به جای رقابت بین این زنجیره و چانه‌زنی بین اعضای آن، در آینده و به کمک زیرساخت‌های ICT هم‌زیستی و تعامل سازنده بین اعضا اتفاق بیفتد.
اگر عدالت آموزشی را «دردسترس‌بودن فرصت آموزشی برای افزایش دانش و مهارت برای تمامی افراد جامعه» صرف‌نظر از هرگونه وجه تمایز (جغرافیایی، سن، وضعیت اقتصادی و...) بپنداریم، ایجاد چنین فرصتی مشابه تأسیس مکتب و مدرسه در هر روستا و شهر است که با کمک کدخدا و دولت و حمایت همشهریان همراه بود. در یک ‌سال اخیر و با گسترش باند پهن موبایل، ایجاد زیرساخت‌های انتقال دیتا، دراختیاربودن دیتاسنترهای عظیم، تولید محتوای آموزشی دیجیتال، نیاز بازارکار به افراد مهارت‌آموخته و همچنین عزم دولت به افزایش زیرساخت‌های ملی صنعت ICT (همچون شبکه ملی اطلاعات) همه ارکان برای ایجاد یک اکوسیستم موفق در حوزه آموزش به منظور افزایش عدالت آموزشی در کشور و حتی برای هر فارسی‌زبان در خارج از مرزهای کشور مهیاست؛ هرچند  محتوای آموزشی دیجیتال در کشور به زبان‌ها و گویش‌های محلی هم در دسترس مخاطب خواهد بود و صرفا به زبان فارسی محدود نخواهد شد.
لزوم ایجاد اکوسیستم
اما برای پایداری عدالت آموزشی، باید به دنبال چیزی فراتر از زیرساخت‌های ICT بود، هرچند  بدون این زیرساخت‌ها هم توسعه عدالت آموزشی غیرممکن است. ایجاد «اکوسیستم آموزش دانش و مهارت مبتنی بر ICT» به معنای حضور یک سیستم زنده و پویا در صنعت آموزش کشور برای فراهم‌کردن‌ حق آموزش و رشد مهارت برای همه افراد جامعه، مهم‌ترین چیزی است که در توسعه عدالت آموزشی باید پیگیری شود. با ایجاد یک اکوسیستم می‌توان به توسعه پایدار و رشد ارگانیک تمامی اجزای آن امیدوار بود.
نقش‌های اکوسیستم
اجزای این اکوسیستم را به عنوان بازیگر یاد می‌کنند. این بدین معناست که اولا در اکوسیستم یک بازی (به معنای رقابت) برقرار است و بالطبع قواعد نظریه‌های بازی‌ها بر آن حاکم است، دوم آنکه هر بازیگر نقشی دارد که با درست انجام‌دادن آن، کل اکوسیستم منتفع خواهند شد. همچنین هر  بازی نیاز به داور یا کارگردان دارد تا روابط بین این بازیگران و کل صحنه بازی را مدیریت کند. وظیفه داور این است که مطمئن شود  تمامی بازیگران لازم در بازی حضور دارند و از ورود بازیگران اضافی جلوگیری کند، همچنین کیفیت بازی و بازیگران به اندازه کافی خوب  و روند بازی به‌درستی در حال انجام است. نکته مهم این است که در این بازی انتخاب نقش برعهده خود نهادهاست و بسته به نقاط قوت خود در صحنه حاضر خواهند شد، در غیر این صورت و با حضور فرمایشی یا بدون آمادگی در بازی، باعث به‌هم‌ریختن زنجیره تولید ارزش در اکوسیستم و به عنوان ریسک در اکوسیستم مطرح خواهند شد که در صورت عدم اصلاح باید حذف شوند. در «اکوسیستم آموزش دانش و مهارت مبتنی بر ICT» به‌طور کلی نقش‌های ذیل جهت بازیگران دیده می‌شود:
-‌تأمین‌کنندگان‌پلتفرم‌آموزشی‌(شرکت‌های‌دارای ‌زیرساخت (LMS (Learning Management System
- تأمین‌کنندگان محتوای آموزشی دیجیتال (معلمان و استادان مجازی و مؤسسات آموزشی)
- تأییدکننده کیفیت محتوای دیجیتال (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش و نمایندگان آن)
- ارائه‌دهنده خدمات امنیت دیجیتال (بیمه‌کنندگان دنیای مجازی)
- تأمین‌کنندگان زیرساخت ارتباطی شامل شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات دیتاسنتر، اپراتورهای موبایل و ثابت
- ارائه‎کنندگان دوره‌های آموزشی (مدارس و آموزشگاه‌های مجازی)
- تأییدکنندگان مدارک آموزشی (مؤسسات سنجش مهارت و دانش)
- نهاد نظارتی یا تنظیم مقررات اکوسیستم
- مصرف‌کننده نهایی (فردی که نیاز به آموزش دانش یا مهارتی دارد)
- حامیان اکوسیستم (سازمان‌ها یا اصنافی که نیازمند نیروی کار آموزش‌دیده و مهارت کسب‌کرده هستند).
از مهم‌ترین اجزای این اکوسیستم، پلتفرم است که می‌تواند به سایر بازیگران اجازه فعالیت و بازی خوب دهد. با توجه به اینکه صاحبان پلتفرم ارتباط بین دنیای سخت‌افزار و نرم‌افزار را برای همه بازیگران فراهم می‌کنند، می‌توانند نیازمندی‌های سایر بازیگران را پوشش دهند. روند عمومی به سمت ارائه پلتفرم‌هایی است که هر نوع بازیگری (فرد، استارت‌آپ و کسب‎وکار حرفه‎ای) بتواند به ایجاد ارزش در اکوسیستم بپردازد که در اصلاحOpen-API یا دسترسی باز برای برنامه‌نویسی فراهم شده است. با به‌کارگیری پلتفرم‌های متنوع می‌توان بخش‌های مختلف بازار آموزش را پوشش داد به‌گونه‌ای که انواع مختلف محتوای آموزشی و انواع دوره‌های آموزشی قابل  ارائه باشد.
برای توسعه پایدار عدالت آموزشی باید انتظار داشت  هر فرد یا نهادی که محتوای قابل آموزشی داشته باشد، بتواند در این اکوسیستم به تولید و عرضه محتوا بپردازد. علاوه بر آنکه باید برای برخی از محتوای آموزشی، تأیید نهادهای نظارت بر کیفیت جلب شود، می‌توان به سیستم‌های امتیازدهی مبتنی بر شبکه اجتماعی آموزشی فکر کرد که به محتوای آموزشی، عملکرد دوره، مؤسسه ارائه‌دهنده یا مدرسان مجازی امتیازدهی کرد که به کاربر نهایی در انتخاب دوره آموزشی کمک کند. همچنین داشتن نشان‌های تأیید از نهادهای نظارتی برای ارائه‌دهنده محتوای آموزشی می‌تواند ارزش بیشتری برای بالارفتن امتیاز دربر
داشته باشد.
حضور یک مرجع به عنوان تنظیم‌کننده روابط بین بازیگران در این اکوسیستم الزامی است. پایش و نظارت بر تمامی تعاملات مرتبط با اکوسیستم، اجازه استفاده و بهره‌برداری از زیرساخت‌ها، ارائه مجوزهای فعالیت، تدوین مدل‌های کسب‌وکار، رسیدگی به شکایات، تدوین آیین‌نامه‌ها، تنظیم روابط اکوسیستم با سایر نهادها و اکوسیستم، حمایت از بازیگران کوچک و نوظهور، کمک به بلوغ اکوسیستم در راستای هدف اصلی اکوسیستم (یعنی توسعه پایدار آن) برعهده این نهاد است. مهم‌ترین دستاورد این نهاد تدوین یا تشویق همه بازیگران به مدل کسب‌وکاری است که همه بازیگران احساس برنده‌شدن داشته باشند.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ICT  این است که علاوه بر راحتی در دسترس قراردادن اطلاعات، به شناسایی و بروز سریع توانمندی‌های بازیگران اکوسیستم کمک می‌کند و به‌راحتی به همه اجازه می‌دهد که خود را به‌درستی در اکوسیستم جانمایی کنند و همچنین طراحی و اجرای بازی همه‌برنده را برای بازیگران میسر می‌کند. همچنین با شفاف‌سازی و ارائه گزارشات دقیق بر بستر پلتفرم‌های ICT می‌توان سریعا هرگونه نقص یا نقض قوانین را شناسایی و اصلاح کرد.
مسیر پیش‌رو
علیرغم توسعه دیرهنگام باند پهن موبایل در ایران، با همت دولت یازدهم و رفع انحصار نسل تلفن سیار از پروانه‌های اپراتورها و سرمایه‌گذاری عظیم اپراتورها در زیرساخت باندپهن، در حال حاضر همگان می‌توانند از مزایای باندپهن بهره‌مند شوند. همچنین تأکید بر شبکه ملی داده و گسترش دیتاسنترهای داخلی زیرساخت مناسبی برای توسعه کسب‌وکارهای حوزه ICT فراهم کرده است. حضور نیروی کار ماهر و علاقه‌مند در حوزه ICT و همچنین وجود تجربه‌های موفق توسعه کسب‌وکارهای دیجیتالی بومی می‌تواند نویدبخش آن باشد که می‌توان در حوزه آموزش اکوسیستمی پویا و بادوام را طراحی کرد. با توجه به آمادگی بخش خصوصی و همچنین وجود نیاز در بازار، ایجاد این اکوسیستم بیش از هر چیز نیازمند اتفاق‌نظر نهادهای متعدد حاکمیتی و دولتی برای رفع یا کاهش محدودیت‌ها و انحصارها برای بازیگران خصوصی است تا بتوانند با کمی سعی و خطا، «اکوسیستم آموزش دانش و مهارت مبتنی بر ICT» را خلق کرده و توسعه دهند تا به همگان فرصت دستیابی به آموزش  داده شود.
 

روزنامه شرق