فاطمه شیخ الاسلام

دوم فروردین زادروز دکتر ابوالقاسم گرجی، مجتهد، استاد دانشگاه، چهره ماندگار جمهوری اسلامی ایران، برگزیده فرهنگستان علوم ایران می باشد.
به همین مناسبت در این مجال، مروری مختصر بر زندگی و برخی نظرات علمی وی خواهیم داشت.
دکتر ابوالقاسم گرجی درسال 1313 تحصیلات حوزوی را آغاز کرد و در اوایل سال 1323 برای تحصیل درفقه و اصول به نجف اشرف رفت. آیت الله العظمی خویی، آقایان شیخ محمدحسین بروجردی، شیخ محمد رضا تنکابنی، شیخ محمد کاظمینی، آیه الله شیخ محمد کاظم شیرازی و مرحوم آیة الله شاه آبادی از اساتید برجسته وی درحوزه فقه، اصول، حقوق و همچنین ادبیات و تاریخ اسلام به شمار می آیند.
مرحوم گرجی در خاطراتش نقل می کند:"در همان جلسه اول كه يك مبحثي راجع به «حجر صبي» بود يك استدلالي آيت‌الله خويي به آيه قرآن كرد و من يك ايراد ادبي به آن گرفتم و اين خيلي باعث جلب توجه ايشان نسبت به من شد و بنابراين من يكي از شاگردان اخص ايشان شدم."
استاد گرجی پس از اینکه در سال 1330 با اخذ گواهی اجتهاد از برخی از مراجع بزرگ به تهران مراجعت کرد، به تدریس در سطوح عالیه و خارج فقه و اصول مشغول شد. ازسال 1332 به تحصیل در فقه و مبانی حقوق اسلامی در دانشکده الهیات پرداخت. درسال 1335 تحصیل در دوره دکترای فلسفه و حکمت اسلامی را آغاز کرد و از همان زمان نیز در همان دانشکده به تدریس پرداخت. پس از آن نیز به تدریس دوره دکتری حقوق خصوصی و حقوق جزا در دانشگاه تهران مشغول بود.
در سال 1335 با احراز رتبه اول به اخذ درجه لیسانس در فقه و مبانی حقوق اسلامی و در سال 1344 به اخذ درجه دكترا در رشته فلسفه و حكمت اسلامی از دانشگاه تهران نایل آمد. از سال 42 با سمت استادیاری و از سال 1348 با سمت دانشیاری و بالاخره از سال 1352 با سمت استادی دانشگاه در رشته های مربوط به حقوق اسلامی در دانشگاه تهران مشغول به انجام وظیفه گردید.
دكترگرجی ازسال 1337 تا اوايل دهه 70 درده دانشگاه مختلف كشور به عنوان استاد مدعو به فعاليت‌های آموزشی اشتغال داشت و در اين مدت اجرای چندين طرح پژوهشی را نيز عهده دار بود.
   استاد گرجی در سال 1362 به پاس پژوهش در دو كتاب «جوامع‌الجامع در تفسير» و «تاريخ پيامبر» جايزه  كتاب سال و در سال 1369 با تأليف كتاب «مقالات حقوقی» از دانشگاه تهران تقدير نامه دريافت كرد. در سال 1368 و 1369 به ترتيب به عنوان استاد نمونه و استاد ممتاز دانشگاه تهران از طرف وزارت فرهنگ و آموزش عالی از ايشان تقدير به عمل آمد. همچنين لوح تقديری به مناسبت فعاليت در علوم قرآنی از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دريافت داشت.
   دكتر ابوالقاسم گرجی در سال 1370 به عضويت فرهنگستان علوم انتخاب شد و همچنين عضو هيأت امنای بنياد دايره المعارف بزرگ اسلامی و هيأت نويسندگان دانشنامه‌ ايران و اسلام گشت.
استاد گرجی در ده ها كنگره و مجمع علمی داخلی و بين المللی با ارائه‌ مقالات گوناگون شركت داشته است. و همچنين بيش از يک صد مقاله فارسی و عربی و انگليسی از ايشان در مجلات داخلی و خارجی به چاپ رسيده و بيش از 14مقاله از ايشان در محافل و كنگره‌های بين المللی ارائه شده است. دكتر گرجی در دوران تدریس به عنوان استاد نمونه، استاد ممتاز، پژوهشگر برجسته دانشگاه و پژوهشگر نمونه كشور شناخته شده و همچنین چهره ماندگار کشور و دارنده نشان درجه یک دانش از رییس جمهور خاتمی بود و در مراسم مشترک فرهنگستان ها به عنوان استاد برگزیده فرهنگستان علوم ایران و دارنده جایزه جشنواره بین المللی خوارزمی انتخاب شده بود.
علاوه بر این مدارج و افتخارات علمی، یکی از خصوصیات دکتر گرجی، اخلاق و منش ایشان بود که همیشه زبانزد اساتید، دانشجویان و حوزویان بوده و هست.
حجت الاسلام و المسلمين محقق داماد درباره ایشان می گوید:" مرحوم آقاي گرجي در اظهارنظر نسبت به افراد خيلي مواظب بود و فردي گزافه‌گو نبود.
كار مستطابي كه ايشان كرد دو كار است: يكي تصحيح "عده الاصول" معروف و ديگري "الذريعه" و ديگر هم كتاب "جوامع الاجامع" تفسير مختصر مرحوم طبرسي كه از مهمترين كارهاي ايشان است.
ايشان فقه را عميق خوانده بود و به نظر مي‌رسد كه ايشان در مدت 10 تا 20سال اخير يك نوع تفكري داشت كه در عين اينكه معتقد بود با روش و متد اصيل فقهي بايد اجتهاد كرد و اينكه چارچوب اوليه اجتهاد را هم حفظ بكند در عين حال مي‌خواست سعي كند كه يك نوع ادله و راه‌هاي جديدي را هم برود. ايشان فردي اغراق‌گو نبود و در كار معلمي هم موفقت بود تعليم را خيلي اهتمام مي‌كرد و براي تعليم ارزش قائل بود، بي‌حساب نمره نمي‌داد و بي‌حساب هم كم يا زياد نمي‌داد و سخت‌گيري را در اندازه خود اعمال مي‌كرد و رفاقت موجب نمي‌شد كه يك كسي را بالا ببرد."
دکتر گرجی اظهارات ارزشمندی در باب فقه و حقوق اسلامی دارد که نمونه هایی از آن را ذکر می کنیم:
"... زندگی ام وقف فقه و حقوق اسلام شد. هرچه بیشر غور می کردم و هر چه بیشتر در اعماق این علوم پیش می رفتم، بیشتر تشنه تر می شدم. امروز هم هنوز در ساحل این دریای بزرگ فقه اسلام، تشنه ای هستم که مشغول نوشیدن از این دریا هستم. این حقیقت است که ما تشنگان ساحل نشین این دریای عمیق هستیم. اینها را تنها کسی می تواند بفهمد که خودش شناگری آموخته باشد، نه از دور وصف دریا شنیده باشد."
" به نظر بنده منابع فقه اسلام یک اقیانوسی است عظیم با پهنه های بسیار گسترده و مختلف به گونه ای که می توان همه چیزاسلام را از آن استنباط کرد: حقوق سیاست واقتصاد و غیرها بنابراین فقه اسلام می تواند جوابگوی کلیه این مسائل باشد. در بخش حقوق بنده عقیده دارم که منابع فقه اسلام می تواند یک سیستم حقوقی کامل غنی، وسیع و دارای عناصر زنده و فعال حقوقی را به دنیای امروز عرضه کند. این عقیده را من جدا و صرف نظر از این که یک مسلمان هستیم ابراز می کنم."
"... حتی قسمت های حقوقی جدیدی را که امروزه به وجود آمده، همه در حقوق اسلامی وجود دارد و همه را می توان از آن استنباط کرد. حتی مسائلی مانند: حقوق دریایی، حقوق فضایی، حقوق انسانی، حقوق حیوانی، حقوق گیاهی و غیره که در گذشته به این صورت مطرح نبوده است. همه و همه از منابع فقه به خوبی قابل استفاده و بهره برداری است."
"قسمت های مختلف حقوقی که در فقه اسلام و منابع آن آمده حتی آن قسمت هایی که به صرف تئوری می ماند و چه بسا آنرا به صرف دید تاریخی می نگرند، همه به گونه ای است که چه در صحنه عمل و چه در جهان حقوق امروز قابل عرضه است .این مطلب را بنده بدون هیچ گونه تردیدی عرض می کنم . اما به شرط این که ما با یک دید واقع بینانه و برگرفته از مسائل و مشکلات زمان خودمان به آن بنگریم و به سراغ آن برویم و نه به آن دید که گذشتگاه و پیشینیان ما بدان نگریسته اند. آنچه آن بزرگان انجام داده اند، بجای خود بسیار خوب و زیبا کامل و دقیق و نزدیک به واقع بوده است .
اما این مربوط به زمان خود آنان می شود. آنچه آنان انجام داده اند در زمان خودش بهترین بوده است چرا که برگرفته از شرایط زمان خود آنان و ناظر به مشکلات و مسائل مردم همان عصر بوده است . اما ما که در عصر دیگری زندگی می کنیم و با مسائل دیگری روبرو هستیم . با توجه به شناخت مسائل و مشکلات خودمان باید به سراغ منابع فقه اسلام یعنی کتاب و سنت و عقل واجماع برویم. همان کاری که بزرگان ما کرده اند.
اگر چنانچه همانان امروز به جای ما می بودند به یقین همین کار را می کردند. منابع فقه همان منابع گذشته است و خواهد بود. شیوه و متد بهره برداری از آن هم می تواند همان شیوه و متد بزرگان ما باشداما توجه به مسائل و مشکلات جدید و نیازهای انسان و جامعه انسانی، اکنون میزان توقع و بهره برداری ما را از آن منابع افزون کرده و افزونتر می سازد."
ایشان مانند استاد شهید مرتضی مطهری معتقد بود که هر فقیهی می تواند در یک یا چند باب از احکام متخصص شود در همین راستا دکتر گرجی اظهار داشت که:" اگر ما رجوع به مجتهد را از باب رجوع به متخصص می دانیم در هر زمینه ای باید به متخصص همان زمینه رجوع کنیم . اگر فردی در بخش معاملات متخصص است وی اعلم دراین بخش به حساب می آید و دراین بخش بایدازاو تقلید کرد ولو دیگر در تمام ابواب ازاو قوی تر باشند. در همین باب که او متخصص واعلم است باید ازاو تقلید شود. تقلید ازاعلم ولو در یک باب متعین والزامی است.
در همین راستا اگر ولی فقیه و حاکم اسلامی تنها در مسائل حکومتی تخصص داشته باشد نه در موارد دیگر هیچ اشکالی ندارد و می تواند حاکم باشد. بله راه عملی این است که این حقیقت را برای جامعه بازگو کنیم تا کسی در متخصص شدن در یک یا چند باب فقهی احساس خسران نکند. امروز بایدافراد را به سوی متخصص شدن و هر چه دقت بیشتر درامور داشتن تشویق و ترغیب کنیم. البته همانطور که در دیگر تخصص ها ابتدا کلیاتی را فرا می گیرند و بعد به سراغ تخصص می روند ما هم در فقه باید به این گونه باشیم. متخصص در هر بابی از فقه باید کلیات دیگرابواب را بداند تا همانگونه که عرض کردم دراستنباط به کلیات دیگرابواب نیز توجه داشته باشد."
هنگام جست و جوی نام استاد گرجی در اینترنت، به نکته جالبی برخوردم و آن اینکه بسیاری از اساتید و دانشجویان، در سایت یا وبلاگ شخصی خود، مطلبی راجع به استاد گرجی نوشته بودند که این موضوع نشاندهنده مردم داری، تواضع،اخلاق مداری و محبوبیت آن گرانقدر فقید است. تواضع ایشان در حدی بود که می گفت:" بنده هیچ کس نیستم، کسی نیستم که بشود بهش کسی گفت." یا " وقتی می بینم افراد بسیار برجسته ای هستند، بنده در جنب آنها هیچم. برای خودم هیچی قائل نیستم واقعا."
روحش غریق نور و رحمت