مهدیان دروغین

نویسنده: رسول جعفریان

نشر: علم

چاپ: اول 1391

تعداد صفحات: 416

قیمت: 21500

آخرین اثری که اواخر سال گذشته از رسول جعفریان وارد بازار کتاب شد، «مهدیان دروغین» بود. اين کتاب، همان گونه که از نام آن پیداست، در ارتباط با بحث مهدویت و در چارچوب تاریخ اسلام منتشر شده است. با همه‌ي این احوال، کتاب اخیر این دانشیار دانشگاه تهران، از منظر موضوع، از دیگر کتاب‌های ایشان متمایز است. نام کامل کتاب «مهدیان دروغین به ضمیمه‌ي سه رساله در شرح دولتنا فی آخرالزمان» است. نویسنده در ابتدای کتاب، اهداف خود را از نگارش این کتاب بیان می‌دارد. ادامه‌ي حرکت صاحب‌نظرانی چون شیخ طوسی در کتاب «الغیبه»، که به ماهیت برخی از مدعیان مهدویت پرداخته‌اند، یکی از این اهداف است. نویسنده اشاره می‌کند که در کتاب به دنبال بررسی کلیّت ماجرای مربوط به مدعیان نبوده است و صرفاً قصد اشاره به ادعاهای آنان را دارد. بنابراین قصد کتاب ارائه‌ي فهرستی از مدعیان مهدویت بر اساس یافته‌های تاریخی از متون است. اگرچه آن گونه که از مباحث بر‌می‌آید، کتاب در برخی زمینه‌های سیاسی و اجتماعی، شماری از این حرکات را نیز مورد بررسی مختصر قرار داده است (ص 13). نویسنده همچنین تلاش نموده است تا در این کتاب یک رسالت مهم را نیز در مسئله‌ي «مهدیان دروغین» برای خود قائل شود: «جامعه‌ي تشیع، به ویژه از قرن سیزدهم هجری به این سمت، در این زمینه آسیب‌پذیرتر شده و لازم است تا جدیت بیشتری در زمینه‌ي آگاهی‌بخشی به توده‌های شیعه داشته باشد. یکی از اهداف این نوشته تا حد بضاعت ناچیز علمی مؤلف، همین امر بوده است.» (ص 14)

در این چارچوب، رسول جعفریان داده‌ها تاریخی خود را در نه فصل مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. عناوین این نه فصل به ترتیب این گونه است: «مقدمات»، «مهدیان از آغاز اسلام تا قرن پنجم هجری»، «مهدیان در دوره‌ي میانی دنیای اسلام»، «مهدیان و مهدویت در دوره‌ي صفوی»، «مهدیان مغرب (از قرن سوم تا سیزدهم هجری)»، «ادعای مهدویت در ماوراءالنهر، هند، مکه و یمن (قرن دهم تا دوازدهم هجری)»، «ادعای مهدویت از هند تا ایران (قرن سیزدهم)»، «مهدیان عربستان و عراق در روزگار ما» و بحث‌های «مهدویت در ایران پهلوی و پس از انقلاب». علاوه بر این فصول، کتاب دارای سه پیوست است. این سه پیوست به ترتیب از این قرار است: رساله‌ در شرح حدیث دولتنا فی آخرالزمان، رساله مبشره شاهیه و رساله‌ الهدی.

نکته‌ای که نویسنده در جای‌جای کتاب خود، مورد تأکید قرار داده این است که جاذبه‌هایی که نظریه‌ي ظهور مهدی در بهره‌گیری‌های سیاسی و دینی داشته، همواره توانسته است بستری را برای گردآوری مردم به دور یک مدعی مهدویت فراهم نماید و بنابراین از این نظریه، به قصد یک حرکت و جنبش سیاسی، مورد سوء‌استفاده قرار گیرد (ص 16).

از جمله مزایای کتاب «مهدیان دورغین» به‌روز بودن آن است؛ تا جایی که به داستان‌های مهدیان دروغین تا سال گذشته (1391) نیز می‌پردازد. در این کتاب همچنین ماجرای سی‌دی «ظهور نزدیک است»، که طی سال‌های 1389 و 1390 منتشر شد نیز مورد بررسی قرار گرفته است (ص 284). این بخش با نقد نگرش‌های حاکم بر دولت نگاشته شده است.

از نظر نویسنده، در ظهور مهدیان دروغین انگیزه‌های متفاوتی در کار بوده است، اما «در غالب موارد، نوعی هدف سیاسی به قصد تصرف و تحقق حکومت دینی یا دست کم ایجاد موقعیت و قدرت، حتی از نوع معنوی آن، برای گردآوری مردم به دور خود در این قبیل اقدامات دیده می‌شود.» (ص 16)

نویسنده در فصل اول که به مقدمات می‌پردازد، به بررسی مباحث پیرامون مباحث فکری مهدویت و در کنار آن، ادعاهای ظهور می‌پردازد. از جمله نویسنده تشریح می‌کند که اصل بحث انتظار، شرح آمدن موعود، اینکه وی چه خواهد کرد و یارانش چه کسانی هستند، در مجموعه‌ای از معارف با عنوان «علم ملاحم و فتن» در اواخر قرن اول و قرن دوم شکل گرفت (ص 21 و 22). همچنین در میان محدثان سنی، که تمایلی به استفاده از اصطلاح ملاحم و فتن نداشتند، «علم اشراط ساعت»، ناظر بر احادیثی که از یک سو ناظر به ظهور است و از سوی دیگر به قیامت و آخرالزمان می‌پردازد، گسترش یافت (ص 26).

نکته‌ای که در پایان لازم به توضیح است اینکه علاوه بر همه‌ي زیبایی‌های عمیق کتاب، عدم رعایت برخی از نکات ویرایشی در متن کتاب به چشم می‌خورد که تا حد اندکی از جذابیت‌های کتاب می‌کاهد. این مسئله از سوی ناشر معروفی که این کتاب را منتشر نموده است امری بعید بود.