تاریخِ دیپلماسی نانوشته دوره قاجار و تجربه زیسته میرزا محبعلی‌خان

 فرهنگ امروز:چاپ دوم کتاب «ملاحظات و محاکمات» با عنوان فرعی «چهار لایحه در تحدید حدود ایران و عثمانی» با اضافات و الحاقات از سوی انتشارات طهوری منتشر شد. متن حاضر، بجز اهمیتی که در تاریخِ دیپلماسی نانوشته دوره قاجار دارد، برای آگاهی از راه و روش، و تجربه زیسته مأمور و دیپلماتی همچون میرزا محبعلی‌خان که پرورده مکتب میرزا تقی‌خان امیرکبیر و میرزا جعفرخان مشیرالدوله بود، مفید و آموزنده است.

مصحح در معرفی کتاب آورده است: کتاب حاضر برای نخستین بار در سال 1396 انتشار یافت و در سال 1397 در سی و ششمین دوره کتاب سال برگزیده شد. چندی بعد، چاپ آن به پایان رسید. از چاپ مجدد کتاب خودداری شد تا شاید امکان دسترسی به نسخه دیگری از لوایحِ این اثر که در بایگانی اسناد وزارت امور خارجه است، فراهم شود. پیشتر، در پایان مقدمه چاپ اول به عدم دسترسی به نسخه مزبور اشاره شده بود. خوشبختانه در اسفند 1399 این امکان فراهم شد که علاوه بر نسخه دیگری از لوایح این کتاب، به مجموعه اسنادی در بایگانی اسناد وزارت امور خارجه دسترسی حاصل شود که علت پیدایی این لوایح را بهتر تبیین می‌کند.

در منابع موجود، درباره چگونگی تشکیل دومین کمیسیون تحدید ایران و عثمانی که با حضور نمایندگان چهار دولتِ روس و انگلیس و ایران و عثمانی در استانبول تشکیل شد (1291ق)، آگاهی اندکی وجود دارد. درباره این موضوع، تاکنون پژوهش مستقلی انجام نگرفته است. در پژوهش‌های مرتبط نیز به صورت گذرا به آن اشاره شده است. میرزا محبعلی‌خان به عنوان نماینده ایران، در طول سال‌های برگزاری کمیسیون، علاوه بر ارسال ده‌ها نامه، گزارش و صورت مجالس به وزیر امور خارجه، میرزا حسین‌خان مشیرالدوله، چند لایحه نیز نوشته است. پیش از دسترسی به اسناد مزبور، از وجود برخی لوایح هیچ آگاهی در دست نبود؛ ضمن آنکه ارتباط و پیوند میان لوایح تألیفی نیز به درستی روشن نبود. به همین دلیل، لایحۀ ترکی محبعلی‌خان همراه با دو ترجمه آن در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» انتشار یافت، و دو لایحۀ دیگر در کتاب حاضر.

اکنون، با روشن شدن چگونگی تشکیل کمیسیون دوم تحدید حدود، کمّ و کیف تألیف لوایح به درستی روشن گردیده است. در پرتو داده‌ها و آگاهی‌های به‌دست‌آمده از اسنادِ نویافته، مقدمه چاپ اول بازبینی و اصلاح شد. همچنین توضیحاتِ نسخه‌شناختی لوایحِ متنِ کتاب و نیز پیوست‌ها با استناد به آگاهی‌های جدید بازنویسی شد. پس، با یافت شدن اسناد جدید، این امکان فراهم شد تا لوایح محبعلی‌خان که به صورت متفرق و بی‌ارتباط با هم در منابع، کتابخانه‌ها و مراکز اسنادی پراکنده بود، دقیقاً بعد از 150 سال، در پیکره واحدی به شکل کتاب حاضر انتشار یابد. امید است این اثر علاوه بر روشن کردن بخش دیگری از زندگی و اقدامات دولتمردِ بزرگ و میهن‌دوست عصر ناصری، میرزا محبعلی‌خان، زمینه شناختِ بهترِ تاریخِ روابط ایران و عثمانی، به ویژه موضوع تحدید حدود دو کشور را فراهم کند. این کتاب و نیز برخی دیگر از آثار میرزا محبعلی‌خان، برگِ زرّینی است از کوشش‌های بی‌وقفۀ او برای احقاق حقوق حقّه ایران در کشمکش با دولت زیاده‌خواه عثمانی.

کتاب «ملاحظات و محاکمات» تألیف میرزا محبعلی‌خان ناظم الملک مرندی یکانلو است که با تصحیح و پژوهش دکتر نصرالله صالحی در 460 صفحه و با قیمت 225 هزار تومان به چاپ رسیده است.