به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از مرکز دایره‎المعارف بزرگ اسلامی؛ مصطفی ملکیان، نویسنده و استاد فلسفه، در بخشی از این مراسم درباره کتاب «حج، از مناسک نوزایی تا فرآیند فردیت» گفت: اثر  تهماسبی ادامه یک گونه ادبی است که از قرن سوم هجری در نواحی مختلف جهان اسلام اعم از نواحی عرب‌زبان، فارسی‌زبان، ترک‌زبان و انگلیسی‌ زبان مشاهده شده است. به این گونه ادبی، حج‌نامه نویسی می‌گویند که نمونه‌های آن در طول تاریخ فراوان است.

وی ادامه داد: در کتاب‌هایی بسیار که در طول این یازده قرن در این باره نگاشته شده است،  سوال انفسی و ذهنی نویسنده مورد توجه قرار گرفته‌است. به هر حال، هیچ‌یک از این آثار از این دو وجه خالی نبوده‌اند.

این مدرس فلسفه با اشاره به کتاب‌های «خسی در میقات» جلال آ‌ احمد و سفرنامه حج دکتر علی شریعتی گفت: سفرنامه حج  تهماسبی نیز از همین سنت پیروی کرده‌است.

به گفته وی، صبغه علی تهماسبی در این کتاب هویداست، همان‌گونه که صبغه هر نویسنده‌ای در اثرش نمایان است و به طور مثال، در سفرنامه حج ناصر خسرو می‌توان شخصیت او را دید.

ملکیان در ادامه یادآور شد: مطلبی که در سراسر این کتاب دیده می‌شود این است که مناسک و شعائر دینی چه کارکردی دارند، زیرا استمرار این مناسک در گرو کارکردشان است.

وی با بیان این‌که در سراسر مناسک حج نیایش دیده می‌شود، اضافه کرد: با این وجود که مناسکی مانند حج و نیایش کارکردی اجتماعی دارند اما من تنها کارکردهای فردی آن را تشریح می‌کنم.

وی با اشاره به این که در علم روانشناسی انسان از پنج ساحت تشکیل شده است، گفت: ساحت عقاید و باورهای دینی، ساحت احساسات عواطف و هیجانات و ساحت ارادی که شامل خواست و اهداف انسان است، سه ساحت درونی انسان را تشکیل می‌دهند. کردار و گفتار نیز دو ساحت بیرونی انسان هستند.

ملکیان همچنین گفت: در زمانی که انسان‌ها در لحظات به هنجار خودآگاهی قرار دارند، دست‌کم در یکی از چهار حالت ارتباط با خود، ارتباط با دیگران، ارتباط با محیط اطراف و ارتباط با خدا هستند.

مولف کتاب «مهر ماندگار» در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به ارتباط انسان با خدا افزود: با توجه به این که می‌خواهم درباره نیایش صحبت کنم به ارتباط میان انسان و خدا خواهم پرداخت.

این مدرس فلسفه ادامه داد: روانشناسان از سه ساحت درونی انسان با عنوان «ذهن» و از دو ساحت بیرونی انسان با عنوان «رفتار» یاد می‌کنند. نیایش در ساحت ذهنی چهار کارکرد و در ساحت رفتاری پنج کارکرد دارد.

ملکیان در ادامه به تشریح پنج کارکرد نیایش در ساحت رفتاری پرداخت و گفت: اعتراف به خطا، نخستین کارکرد نیایش است و پس از آن در کارکرد دوم حمد و ثنای جان جهان(خدا) مطرح می‌شود و در کارکرد سوم که «شکر» است به نوعی از خدا قدردانی می‌کنیم. انسانی که قدردان نعمات است، احساس شادی درونی و بیرونی می‌کند.

وی درباره کارکرد چهارم نیایش نیز عنوان کرد: در کارکرد چهارم که دعاست از جان جهان برای خودمان تقاضا می‌کنیم. باید در نظر داشت که سه کارکرد نخست به نوعی مناجات است.

ملکیان درباره کارکرد پنجم که همان «شفاعت»است، افزود: در این کارکرد انسان از جان جهان برای دیگری تقاضا می‌کند و باید توجه داشت که این دو کارکرد اخیر نیز نیایش هستند.

وی در بخش دیگری از این نشست گفت: چهار کارکرد دیگر نیایش وجود دارد که در عرفان‌های غیر مذهبی نیز دیده می‌شود و در ساحت ذهن وجود دارد.

وی ادامه داد: باز پس‌نگری به گذشته نخستین کارکرد این بخش است، به‌این معنا که انسان به گذشته خود نگاهی می‌اندازد و خود را قضاوت می‌کند. در کارکرد دوم که تمرکز است فرد بر برطرف‌کردن نقاط ضعف خود که در کارکرد نخست آن را شناسایی کرده است، تمرکز می‌کند.

به گفته مولف کتاب «حدیث آرزومندی»، مراقبه نیز کارکرد سوم است که در آن، انسان خود حقیقی‌اش را از خود موهوم جدا می‌کند و در نهایت، در کارکرد چهارم «نظر و شهود» انسان به هستی بدون علایق خود نگاه می‌کند.

ملکیان اظهار کرد: در سراسر سفرنامه‌های حج و همچنین کتاب تهماسبی این ۹ کارکرد مشاهده می‌شود.

رویکرد تاویل‌گرایانه در کتاب وجود دارد

در بخش دیگری از این نشست دکتر حسن محدثی، نویسنده و استاد فلسفه، درباره کتاب «حج، از مناسک نوزایی تا فرآیند فردیت» گفت: رویکرد تاویل‌گرایانه در این کتاب وجود دارد، زیرا این رویکرد می‌کوشد  معانی باطنی را از مفاهیم، رویدادها و ماجراها استخراج کند و گاهی این معانی را در آن تزریق می‌کند چون معانی محصول مواجهه ما با امور است.

وی درباره خوانش خود از این کتاب افزود: در این اثر «حاجی» خود را در مکانی مقدس می‌بیند و پس از آن به تدریح از امر واقع فراتر می‌رود و از تجربه‌های زیستی خود عبور می‌کند و در دنیاهای معانی و ممکنی پا می‌گذرد که در باطن مناسک دینی وجود دارد.

به گفته محدثی، نویسنده در این اثر میان تاریخ و وقایع آن و تخیلش در نوسان است و البته این تخیل به او کمک می‌کند  از تجربه‌های زیستی خود گریز بزند و وارد دنیاهای ممکن شود. بنابراین، حج تجربه‌ای برای تولد دوباره او می‌شود تا به یگانگی شخصی‌اش که از آن با عنوان فردیت یاد می‌شود برسد.

وی یادآور شد: من این اثر را دینی ـ ادبی تلقی می‌کنم و در هر فرهنگی ما به چنین آثاری نیازمندیم.

این محقق تاکید کرد: به نظر من، دیدگاه تاویل‌گرایانه بر کتاب حاکم است و با این وجود  که نویسنده جزییات تاریخی را بیان می‌کند اما این وقایع تحت تاثیر نگاه تاویل گرایانه او قرار دارند.

کلمات، عرصه پهلوانی تهماسبی است

 امیر یوسفی نیز در بخش دیگری از این مراسم درباه کتاب «حج، از مناسک نوزایی تا فرآیند فردیت» گفت: با نگاهی به آثار تهماسبی درمی‌یابیم که او از زنده به گور کردن ایمان در زیر مناسک دینی رضایت خاطر ندارد. در سراسر این کتاب و با توجه به بسامد واژه‌های نویسنده در این اثر، به الهیات وجودی آن پی‌می‌بریم. البته روایت تهماسبی از الهیات وجودی متن گرا است و متن‌گرایی او نیز به دنبال اثبات چیزی نیست.

به گفته یوسفی، کلمات، عرصه پهلوانی استاد تهماسبی است و باید بگوییم که او مبتلا به کلمات است.

وی تاکید کرد: تهماسبی یک واژه‌پرست است و از طریق کلمات بارقه‌های متن خود را به ذهن مخاطب منعکس می‌کند.

وی در پایان سخنانش گفت: نفس انتشار چنین آثاری زیباست و از جنس ایمان‌گرایی است، زیرا سختی‌های از خودکامگی و رویکردهای اثبات‌گرا و به شدت مفهومی را از انسان دور می‌کند.

مفاهیم اسطوره‌ای می‌توانند تخریب گر باشند

در بخش پایانی این نشست نیز علی تهامسبی درباره اثر خودش عنوان کرد: کتاب من یک باغچه منظم نیست، بلکه یک بیشه‌زار وحشی است. البته من در این کتاب به روایت‌های پس از اسلام نپرداخته‌ام و روایت‌های پیش از اسلام را در متونی مانند انجیل و اشعار اعراب بررسی کرده‌ام.

وی با اشاره به مفهوم اسطوره و قدرت پنهانی گفت: پرداختن به مفاهیم اسطوره‌ای به همان میزان که ستایش‌بخش است، می‌تواند تخریب‌کننده هم باشد و برای بشریت نکبت و بدبختی به بار آورد.

به گفته وی، مناسکی مانند حج که مضامین اسطوره‌ای دارند، چنان‌چه با خود آگاهی همراه نشوند می‌توانند تخریب‌گر باشند.

کتاب «حج، از مناسک نوزایی تا فرآیند فردیت» نوشته علی تهماسبی از سوی انتشارات یادآوران منتشر شده‌است.