پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ امروز

ناصر فکوهی؛

«مردم شناسی»، میراث استعمار فرانسوی و بریتانیایی در ایران

وقتی سخن از میراث مردم شناسانه فرانسوی ( و تقریباً همیشه باید اضافه کرد بریتانیایی) برای کشور خود می‌زنیم و بر نیاز به چرخشی اساسی به سوی مدرن کردن این رشته و سوق یافتن به سمت انسان شناسی می‌بریم، ابداً با بحثی در مورد دو کلمه روبرو نیستیم. بلکه جهانی از اندیشه این دو واژه را از هم جدا می کند

اسلاوی ژیژک/ چگونه تعهد هایدگر به نازیسم با فلسفه‌اش مرتبط است؛

«خشونت الوهی» هایدگر

هایدگر (به طور ضمنی و نه به وضوح) این خشونت ذاتی را به‌مثابه چیزی قرائت می‌کند که هیاهوی خود خشونت اونتیک را بنا می‌کند -یا دست‌کم فضایی برای آن می‌گشاید-... منتقدان لیبرال هایدگر دوست دارند بر روی این سطور تمرکز کنند و تأکید کنند که چگونه، حتی در تعلیق معیار اخلاقی حداقلی، هایدگر به سبعانه‌ترین خشونت «اونتیک» از سوی سیاست‌مدار‌ـ‌آفریننده مشروعیت می‌بخشد و بدین‌ترتیب زمینه را برای تعهدش به نازی‌ها و حمایتش از هیتلر هموار می‌کند.

ارزیابی پژوهش آکادمیک فلسفه در ایران در مقایسه با جهان؛

وضعیت نامتوازن پژوهش فلسفه در ایران

در این ارزیابی تنها اين پرسش را مد نظر قرار می‌دهم كه در دانشگاه‌های ايران وضعيت پژوهش آکادمیک دربارۀ فلسفۀ غرب، با توجه به معیارهای استاندارد آكادميك چگونه است... با توجه به گزارش پيش رو، به روشنی می‌توان ديد كه جامعۀ دانشگاهی فلسفه در ایران دچار یک آسيب بسيار جدی است، که عبارت است از عدم انجام پژوهش آکادمیک متناسب با معیارهای جهانی در بدنۀ دانشگاهی کشور.

درآمدی بر دشواری‌های خواندن آثار هگل؛

ورود به متن «پدیدارشناسی»

هگل در جای‌جای کتاب، شگرد خود را در گرفتن تصورات طبیعی خواننده از مفاهیم و سپس خمیر کردن آن، ورز دادن آن و چیزی دیگر ساختن از آن، به کار می‎گیرد و تارعنکبوت متن خود را با طعمه‎هایی به‌ظاهر آشنا برای خواننده پهن می‎کند. خواننده با تصوری از مفاهیمی مانند روح، سوژه، ابژه، امرِ مطلق، حقیقت، ایده، واقعیت، شناخت و غیره، وارد هزارتوی متن هگل می‎شود؛ بی‎خبر از آنکه هنگام خروج (اگر اصلاً خروجی در کار باشد)، همۀ این‎ها نزد او دیگرگونه خواهند بود.

نشانه‌های شکست چندفرهنگ‌گرایی در اروپا؛

چرا نسل دوم مهاجران اروپایی به داعش می‌پیوندند؟

پرسش مهم این است که چرا اروپا تبدیل به یکی از منابع تأمین نیرو برای القاعده و سایر جریان‌های بنیادگرا شده است؟ این پرسش زمانی اهمیت می‌یابد که به تحلیل جوهرگرایانه‌ی برخی از نظریه‌پردازان غربی مبنی بر استعداد ذاتی جوامع خاورمیانه و مسلمان به پرورش بنیادگرایی توجه کنیم!

مقدمه‌ای بر نقد رؤیاهای رسولانه از عبدالکریم سروش؛

شراب و شناخت در شعر حافظ

استوارت همروف و راجر پن‌رز صاحبان نظریه اُرک-اُر (Orch-Or) بیان می‌کنند که مغز انسان یک سیستم فرا-الگوریتمی (محاسبه‌ناپذیر) است. در اینجا تلاش می‌شود موضوع شناخت نزد حافظ با بخشی از مطالب مربوطه نیز مقایسه شود. در آنجا موضوع با تعریف خودآگاهی آغاز شده است و جنبه‌ی علمی دارد، در شعر حافظ «شراب» را به‌عنوان روشی از شناخت و تأثیر آن بر درونیات آدمی مطالعه می‌کنیم.

اسلاوی ژیژک / چرا هایدگر در سال ۱۹۳۳ گام درست را برداشت؟

از هایدگر تا رانه

اگر شر ریشه در پیچیدگی‌های خود هستی داشته باشد، آیا این امر سرانجام انسان را از مسئولیت شر انضمامی معاف نمی‌کند؟ به‌عبارت‌دیگر، پرسش ازاین‌قرار است که «آیا هایدگر در نسبت دادن منشأ شر به یک منفی‌بودگی در خود هستی، صراحتاً شر را به‌عنوان یک انحراف ضروری انتولوژیک توجیه نمی‌کند؟»

به مناسبت چاپ ویراست جدید «جدال قدیم و جدید در الهیات و سیاسات»؛

موانع معرفتیِ درک پروژه فکری سیدجواد طباطبایی

ایدۀ مُدرن، که منظور طباطبایی نیز هست، برخلاف آن‌چه در بادی امر به نظر می‌رسد، واقعیّتی خیالی یا «پندارگون» نیست. بنا به تفسیر او، مطلق یا روح در فلسفۀ هگل معادل «ایده» است که صرفاً به مثابه «حرکت وجود دارد». «ایده» مساوق است با خودِ حرکت و «بازگشت به امر متناهی»، از این حیث که «فراتر رفتن از امر متناهی است»، و حرکتی «در خویشتن خود» است.

جستاری درباره مفهوم «تاریخ همگانی»؛

جوانان، هویت باستان‌گرا و مصرف تاریخ

موضوع اصلی تاریخ همگانی در معنای عام آن مجموعه‎ای است از شیوه‎های گوناگونی که از رهگذر آن گذشته‌ی گروه‌های اجتماعی به زندگی امروز آنان شکل می‎بخشد. این نوع ادارک از تاریخ حاصل فرآیندی غیر ارادی و ناسازمان‎یافته از فراگیری است که در درون زیست-جهان انسانی صورت می‎گیرد. از این قرار به شکلی از آگاهی تاریخی می‎رسیم که لزوماً ریشه در آموزش تخصصی در دانش تاریخ یا حتی مطالعه غیر تخصصی گسترده هم ندارد.

ضرورت تاریخنگاریِ غیرِفکریِ هویت؛

مورخان و خودآگاهی ملی

پژوهش درباره‎ی سیر تطور هویت و خودآگاهی ملی ایرانی، نیازمند نوعی تاریخنگاری دقیق و کنکاش وسواس‎آمیز مورخانه است. اما چنین وظیفه خطیری را نباید صرفاً به مورخان تاریخ فکر واگذار کرد، آن هم به این دلیل که شمار زیادی از مورخان فکری (که بنا بر مُد فکری روز رو به افزایش دارند) نه تنها در پرورش و رواج تصورات نادرست در این زمینه نقش بسزایی دارند، بلکه گاه بسیاری از برداشت‎های ناصواب درباره‎ی موضوعاتی چون هویت، اساساً برخاسته از سهل‎انگاری‎ها و بی‎دقتی‎های روش‎شناختی آنان است.

به مناسبت ۲۶ مه سالگرد درگذشت مارتين هايدگر؛

«ترس‌آگاهی»: اسكيزوفرنیِ هستی‌شناسیِ بنيادينِ هايدگر

آنچه هايدگر بدان انديشيده، نه بديع است و نه نبوغ‌آميز كه منوط به جعل مفاهيمی گنگ و رعب‌آور باشد. اين ابهام جنون‌آميز، خوانندگان هايدگر را بيش‌ و پيش از آنكه به تفكر نقادانه وادارد، اغوا و مسحور می‌كند. لذا بايد به پرسش از دلايلِ غموضِ فلسفۀ هايدگر پاسخی متقن داد تا بتوان به پشتوانۀ آن، مهمل بودن حجم وسيع يكی از مهمترين «فلسفه‌های روان‌گردان» در قرن بيستم را به بحث نقادانه گذاشت.

به بهانۀ سخنان سورنا ستاری دربارۀ «تجاری‎سازی علوم انسانی»؛

آیا علوم انسانی باید به توليد ثروت بینجامد؟

در يك قرن اخير در حيات آكادمی ايرانی به نسبتِ ميان «توليد علم» و «فرصت ارائه‌ی آن» انديشه نشد، به بيانی طرح پرسش از هر نوع نسبتی ميان اين دو ناممكن بود؛ بدين روی، بدون نياز به پرسش از منشأ اين علوم، به تقليد از غرب وارد می‌شد، گويی اين علوم به ويترينی بدل شده بود تا توسعه‌يافتگی جهانی توسعه‌نيافته را در معرض ديد قرار دهد. جای علوم انسانی تنها و تنها در دانشگاه بود، غايت كارآمدی دانش‌آموختگان دانشگاهی در علوم انسانی به‌کارگیری دانش در چرخه‌ی سيزيف‌وار آموزشِ آموخته‌ها بود و بس.

مورخان بزرگ اندیشه از چیستی تاریخ فکری می‌گویند؛

تاریخ فکری چیست؟ (۱)

مورخ فکری نیز همانند دیگر مورخان بیشتر مصرف‎کننده‎ی «روش‎ها» است تا تولیدکننده‎ی آن؛ همچنین مورخ تاریخ فکر به‎هیچ‎روی ادعا نمی‎کند که برخی از شواهد تاریخی اختصاصاً و انحصاراً بدو تعلق دارند. تمایز اصلی کار وی در جنبه‎هایی از گذشته‎ی آدمی نمود می‎یابد که او برای پرتوافکندن بر آن تلاش می‎کند، به دیگر سخن این تمایز حاصل در اختیارگرفتن مجموعه‎ای خاص از اسناد و یا کاربست شماری از فنون ویژه نیست.

نگاهی به رابطۀ دانشگاه و دولت در مقیاس جهانی؛

بحران جهانی ایدۀ دانشگاه

آنچه امروزه شاهد از دست رفتن آنیم وجه رَواییِ دانش و علم است؛ علم صرفاً بیان قواعد سودمند نیست، جستجوی حقیقت نیز بوده و درست به همین دلیل ناچار به مشروعیت بخشی به قواعد بازی و کلیتِ خود نیز بوده است. امروزه از پس فروپاشی این کلیت صرفاً ظرفیت‌ها و مناسکی پراگماتیک باقی مانده است که حتی در نقاط تلاقی خود نیز قابلیت ترجمه را ندارند.

کارلو تریگیلیا؛

کارل پولانی و دگرگونی بزرگ

پولانی آرای اسمیت و اقتصاددانان کلاسیک را رد کرد، کسانی که معتقد بودند بازارها در نتیجه‌ی توسعه‌ی تدریجی تمایلی طبیعی به تهاتر و مبادله به وجود آمده‌اند، بلکه از نظر پولانی، بازارها در نتیجه‌ی مداخله‌ی سیاسی، برخی اقدامات اداری و گاهاً از طریق نمونه‌هایی حقیقی از خشونت مکتوم ظهور یافته‌اند.

تفسير سينمايی بلا تار بر فلسفۀ فردريش نيچه؛

«آری‌گويی» به زندگی، به نكبت‌بارترين زندگی

سخن گفتن از «ضد روشنگری» (counter enlightenment) در تاريخ انديشه‌ها با اتكاء به پژوهش‌های ارزنده‌ی آيزايا برلين كه واضع اصطلاح ضد روشنگری است، امر رايجي است. لكن يحتمل تعميم دادن آن به تاريخ سينما ابهامات و پرسش‌هايی را بر خواهد انگيخت...

دلایل اقبال به «تاریخ تمدن» ویل دورانت؛

وقتی فیلسوف مورخ می‌شود

بسیاری از داوری‌های ویل دورانت درباره‌ی نیات درونی شاهان و حاکمان و نیز دلایل شکل‌گیری تمدن‌ها و اضمحلال آن‌ها به حیطه‌ی نظریه‌پردازی نزدیک می‌شود و همچون همه‌ی نظریات، قابلیت صدق و کذب را در خود همراه می‌سازد./ویل دورانت تنها زمانی به بررسی زندگی قدرتمندان می‌پردازد که آن نام‌ها توان نورپردازی بيشتري بر جنبه‌های تمدنی و فرهنگی را داشته باشند و در روشن‌تر کردن شرایط ظهور و بروز فرهنگ‌ها، نهضت‌ها و فعالیت‌ بشر و مراحل بلوغ وی یاریگر باشند.

به مناسبت زادروز چارلی چاپلین؛

دو جستار از تئودور آدورنو در ستایش چاپلین

فرد می‌تواند به خوبی تصور کند که بُعدِ مرموز چاپلین و یا دقیق‌تر آنچه که این دلقک را نسبت به دیگر همنوعانش، بی عیب و نقص کرده، با این واقعیت عجین شده است که گویی او، خشونت و غریزه‌ی سلطه‌جوی خود را بر محیط اطراف می‌افکند، و پیش از هرچیز به واسطه‌ی پرتو افکنیِ این گناه و تقصیر است که چاپلین معصومیتی را تولید می‌کند که بیش از هر قدرتی، به او قدرت می‌بخشد

اسلاوی ژیژک/ چرا هایدگر در سال ۱۹۳۳ گام درست را برداشت؟ (۴)

گواه مسلم هایدگر

سوءظن به دموکراسی یک ویژگی همیشگی اندیشه‌ی هایدگر است، حتی پس از چرخش؛ ما این نکته را در درس‌گفتارهای نیچه‌ی او از سال‌های ۱۹۳۶ و ۱۹۳۷ درمی‌یابیم و نیز در سخنرانی‌اش با اشپیگل که پس از مرگش منتشر شد و در آن تردیدش را در این باره که دموکراسی متناسب‌ترین صورت سیاسی با تکنولوژی مدرن است اعلام کرد.

نگاهی نشانه‌شناختی به تحول معنایی-کارکردی آموزش عالی (۱)؛

زایش شبه‌علم در کشور

نگاهی تبارشناسانه به مفهوم واژه دکتری در غرب و در ایران نشان می‌دهد که افول معنایی و کارکردی دکتری در ایران اتفاق افتاده است، درحالی‌که در غرب واژه‌ی دکتری که ابتدا برای رشته‌های طب، حقوق و فلسفه عمدتاً به کار می‌رفت برعکس، با تخصصی شدن علوم اعتبار و کارکرد تخصصی‌تر و سازمان‌یافته‌تری دور از تعلقات امر سیاسی به خود گرفته است. دکتری به‌عنوان عالی‌ترین مدرک تولید علم در غرب، همسو با تخصصی شدن رشته‌ها بُعد دیگری پیدا کرده است، آن بُعد عبارت است از ابداع و تولید علم در وجه غالب!

گفتاری از زیگفرید کراکوئر در نقد سینمای جریان اصلی؛

دخترکان شاگردمغازه به سینما می‌روند (۱)

برای بررسی جامعه‎‌ی امروزی، شخص باید به اعترافات تولیدات صنعت سینمای آن جامعه گوش فرا دهد. همگی بدون آنکه واقعاً بخواهند، رازی زمخت و خشن را فاش می‎‌کنند. در تسلسل بی‌پایان فیلم‎‌ها تعداد محدودی از تم‎‌های معمول چندین و چند بار تکرار می‎‌شوند و آشکار می‎‌کنند که جامعه چگونه می‎‌خواهد خود را دریابد.

نقدی بر راهکارهای عرفانی در قبال مسائل جهان مدرن؛

عرفان و خردستیزی

یکی از راه‌حل‌های مقابله با «تکنیک‌زدگی» و ترمیم خسارت‌های روحی، برای پیداکردن «اقلیم گم‌شده‌ی روح»، روی‌ آوردن به عرفان تجویز می‌شود. این ممکن است برای بعضی افراد مفید واقع شود، ولی دعوت همگان به این وادی یعنی بی‌حرکتی عمومی، یعنی به جای دعوت عموم به فعالیت‌های اجتماعی در جهت بهبودی محیط زیست و تلاش برای هرچه عقلانی‌تر کردن محیط اجتماعی‌شان، دعوت به بی‌تفاوتی و بی‌تکلیفی.

درباره پیوند هایدگر و فاشیسم؛

چرا هایدگر در سال ۱۹۳۳ گام درست را برداشت (۱)

تنها چیزی که باید در اینجا افزود این است که برای هایدگر و الباقی فاشیست‌های سابق نیز همین امر صادق است، آن‌ها نیز جسد نازی‌شان را در کوه اجسادی که متافیزیک غربی خوانده می‌شود مخفی کردند... و آیا نباید به همین طریق در پی تعمیمی بسیار عجولانه، خرد متعارف لیبرال را که برحسب آن فلاسفه در سیاست هواخواه شوربختی ِمصیبت‌بارند را رد کرد؟

ریشه‌های هیومی- پوپری خردگریزی علمی؛

نگاهی به کتاب «پوپر و بعد؛ چهار خردگریز مدرن»

استوو معتقد است که خردگریزی فلسفه‌ی پوپر کمتر از شکاکیت هیوم نسبت به قضیه‌های محتمل نیست. او با صراحت تأکید می‌کند که قیاس‌گرایی کلید خردگریزی پوپر و بقیه‌ی فلاسفه‌ی فوق‌الذکر است: «از آنجا که فلسفه‌ی علم دیگر مؤلفان خردگریز از فلسفه پوپر تأثیر پذیرفته، بنابراین، قیاس‌گرایی کلید خردگریزی آنان نیز است.»

محمد ایمانی؛

فراهم آمدن مقدمات «تأسیس» اندیشه‌ی سیاسی جدید ایران

اما از این تمایز که بگذریم، اثر طباطبایی در مقایسه با معدود آثاری که به زبان فارسی درباره‌ی «تاریخ اندیشه‌ی سیاسی غرب» به‌اصطلاح «تألیف شده‌اند»، اثری منحصربه‌فرد و غیرقابل مقایسه است. از عزیزی و پازارگاد و عنایت، تا ترجمه‌های تألیفی! دو، سه دهه‌ی اخیر، برای خواننده‌ای که این آثار را خوانده باشد چیز قابل مقایسه‌ای برای مقایسه با اثر طباطبایی وجود ندارد.

در ضرورت بازسازی در رویکرد خلدونی به نسبت «تاریخ و گذشته»؛

زمانه‌ی ما و زمانه‌ی طبری؛ منازعه بر سر گذشته و نقش مورخ معاصر

اگر روایت طبری را طرح‌واره‌ی تفسیری وی برای پاسخ به مسئله‌ی زمانه‌اش بدانیم، آن‌گاه می‌توان نتیجه گرفت اتکا به روایت طبری از گذشته‌ی تاریخی مسلمانان در هر دوره‌ای می‌تواند مسائل وی را نیز همراه با آن پاسخ‌ها به دوران بعدی منتقل کند؛ درحالی‌که روایت وی عملاً پاسخی است به مسائلی مورد منازعه در بحران‌های قرن سوم هجری که مؤید باور آن مورخ است.

تبارشناسی مفهومی «سلفیه» و «سلفی‌گری»

علی‌رغم برنامه‌ی مشخص سید جمال و عبده برای طراحی یک جریان اصلاحگر مذهبی، هیچ نشانه‌ای از تصریح ایشان به «سلفی‌گری» و اعتقاد به آن در آثارشان دیده نمی‌شود. همین روایت نه‌چندان دقیق، به علت شهرت و برجستگی ناقل آن (ماسینیون) به‌سرعت و کثرت در متون و پژوهش‌های آکادمیک غربی رواج یافت و بعدها به‌عنوان یک اصل قطعی و پذیرفته‌شده، مبنای تحلیل‌های متعددی قرار گرفت.

دو برداشت از مفهوم «دیگری»؛

سارتر و لویناس

البته نزاع اصلی لویناس با سارتر بر سر پرسش تعارض انسانی است: او در درجه‌ی نخست با لحن سلبی این گزاره که انسان محکوم به آزاد بودن است مخالفت می‌کند و در ادامه استدلال می‌کند که دیگری مزاحم آزادی من نمی‌شود بلکه آن را تأیید می‌کند. لویناس با پاسکال موافق است که خویشتن، به‌خودی‌خود، نفرت‌انگیز -خودمحور، دل‌بخواهی، ناموجه- است و تنها در روابط با دیگری است که فرصت اخلاقی شدن دارد.

از حرفه دانشمند تا حرفه رمان‌نویس؛

تخیل علمیِ امبرتو اکو

جدایی علم و علوم انسانی در «دو فرهنگ» آنگونه که سی پی اسنو به بهترین نحو در سخنرانی‌اش در سال ۱۹۵۹ وضع کرد، بی‌شک امروزه هنوز طنینی حقیقی دارد. اکو قدرت لاینقطع این «اسطوره‌ی سلبیِ دو فرهنگ» را تصدیق می‌کند اما این را نیز مشاهده می‌کند که چگونه الگوی اسنو «اتصالات میان‌رشته‌ای متعددی را که حیات را به فرهنگ معاصر عرضه می‌کند نادیده می‌انگارد». در واقع، اشتغال طولانی مدت اکو با علم در همه‌ی اشکال اصلی نوشته‌هایش به نحوی شگفت در خدمت ایجاد و تحکیم چنین اتصالات بینارشته‌ای قرار دارد.

مجید مددی/مروری کوتاه بر تاریخ شکل‌گیری جریان چپ نو؛

از لنین تا آلتوسر

یکی از انتقادهای اصلی حزب کمونیست چین به حملات خروشچف در جریان کنگره‌ی بیستم و سیاست‌های مسالمت‌جویانه او پس از آن، رخنه‌ی نوعی اندیشه‌ی تجدیدنظرطلبانه، رویزیونیستی، در کل بدنه‌ی حزب کمونیست شوروی بود که حزب کمونیست چین و کمونیست‌های طرف‌دار چین آن را برنمی‌تابیدند. آن‌ها معتقد بودند که رهبران شوروی فهم و دیدگاه‌شان از نظریه‌ی مارکسیستی به گونه‌ای بنیادی تغییر کرده و اصول اساسی مارکسیسم و در رأس آن مبارزه‌ی طبقاتی و دیکتاتوری پرولتاریا را به دست فراموشی سپرده‌اند.