فرهنگ امروز/زهرا رستگار: اگر سری به دانشگاه‎های کشور بزنیم، قطعا متوجه کمیت زیاد دانشجویان، خواهیم شد. کافیست در ساعات شلوغ دانشگاه به راهروهای دانشکده ها سری بزنید و از آنجا به بخشی از ساختمان بروید که اتاق اساتید در آنجا قرار دارد، آیا نسبت این تعداد اتاق و آن همه دانشجو که دیدید همخوانی دارد؟ در واقع سخن از کمیت بالای دانشجویان زمانی معنی پیدا می کند که به نسبت اساتیدی که در عرصه آموزش و پژوهش با این تعداد دانشجو روبرویند پی ببریم. مشکلات زمانی حاد می شود که  ازدیاد دانشجویان؛ بر روی کیفیت آموزش و پژوهش آنان به شکلی جدی تاثیر می گذارد. به حدی که جدا از بحث بهره وری، گاهی این معضل اساتید و دانشجویان را  کلافه کرده و فرصت های نظام دانشگاهی را تبدیل به تهدید می کند. مسئله نسبت استاد به دانشجو در امر آموزش عالی مسئله جدیدی نیست. اما در کشور ما کمتر به آن پرداخته شده یا اگر پرداخته شده نیز از حد شعار فراتر نرفته است.

همانطور که گفته شد کمبود استاد و حجم بالای دانشجو ناخودآگاه باعث می‎شود که اساتید نتوانند در امر آموزش و پزوهش دانشجو موفق عمل کنند. یکی از معضلات نظام آموزشی کشور افزایش بی‎رویه پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی و در سال‎های اخیر کارشناسی‎ارشد و دکتری است. با توجه به این‎که استاندارد نسبت استاد به دانشجو ۱ به ۱۸ است، شنیده شده است که این نسبت در دانشگاه پیام نور ۱ به ۲۵۰، در دانشگاه آزاد ۱ به ۵۰ و در دانشگاه‎های دولتی ۱ به ۳۰ و حتی 1 به ۴۰ نیز می‎رسد. البته در برخی از دانشگاه‎هایی که برنامه تفکیک جنسیتی را در امر آموزش خود قرار داده‎اند، این نسبت برای دانشجویان مرد گاهی ۱ به ۷ و برای دانشجویان زن ۱ به ۳۰ است. این نسبت‎ها را با تورق دفترچه‎های انتخاب رشته کنکور و پرسش‎هایی که از اساتید دانشگاه‎ها داشته‎ایم، به دست آورده‎ایم. البته عواقب رعایت نکردن استاندارد نسبت استاد به دانشجو هنگامی شکلی بحرانی به خود خواهد گرفت که آن دانشجویانی که در این شرایط پرورش یافته اند، خود روزی استاد می‎شوند و ممکن است کوچکترین دانشی برای تربیت دانشجویان  نداشته باشند.

به نظر می رسد این معضل بدین جهت ایجاد شده است که نظام آموزش عالی برنامه صحیحی برای تربیت نیروی انسانی دانشگاه در سطح تحصیلات تکمیلی ندارد.  بیشتر دغدغه‎های نظام آموزشی ما گذراندن وقت دانشجویان و سرگرم نمودن آنان، کسب درآمد از طریق جذب دانشجویان و ... است. این مسئله باعث می شود تا نظام آموزشی اندیشه‎ای تولید ننماید. چرا که تربیت دانشجو، نیازمند صرف زمان است. در‎حالی‎که این اساتید حتی فرصت ندارند، دقایقی را در هفته به دانشجویان خود اختصاص دهند. حال آنکه دانشجویان به طور ویژه در مقطع تحصیلات تکمیلی نیازمند بهره گیری از استاد برای بررسی محتوا و قالب تحقیقات و همچنین پایان نامه های  خود هستند.

به دلیل اهمیت نسب رابطه و دانشجو در دانشگاه های کشور به سراغ نمایندگان کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی رفتیم تا دغدغه خود را با آنان در میان بگذاریم. البته آنان نیز پاسخ دقیقی به پرسش‎های ما ندادند. پرسش‎های ماپیرامون محور چرایی پیشی گرفتن نسبت دانشجو به استاد، تأثیرات عدم رعایت استاندارد نسبت استاد به دانشجو، مقاومت گروه ها و دانشگاه ها در جذب استاد جدید،  توجه به کیفیت اساتید و در پایان راه‎حل و پیشنهاد برای برون رفت از این مسئله، بود. برخی از نمایندگان مجلس فرهنگ امروز را به سمت مقاله‎ها و آمارهای مرکز پژوهش‎های مجلس سوق دادند. متاسفانه بروی وب سایت مرکز چنین مقالات و آمارهایی نیز مشاهده نشده است. در بین نماینده‎های مجلس تنها تعداد کمی از آنان حاضر به پاسخ‎گویی شدند. باقی نمایندگان درباره مسئله نسبت استاد و دانشجو اظهار بی اطلاعی می نمودند. جالب آنکه هر یک از نمایندگان ما را به  یکی دیگر از نمایندگان کمیسیون آموزش ارجاع می داد. حال آنچه در ادامه می آید گزارشی مختصر از  گفت‎وگوهای «فرهنگ امروز» با برخی نمایندگان کمیسیون آموزش مجلس است.

فرهاد بشیری: موسسات و دانشگاه ها باید پاسخگو باشند

بشیری نماینده مردم پاکدشت درباره استاندارد نسبت استاد به دانشجو اظهار کرد: در ارتباط با مسئله نسبت استاد به دانشجو، نرم‎هایی در دانشگاه‎های دولتی، آزاد و پیام‎نور مشخص شده است. با توجه به ضرورت موضوع، قانون‎گذار نیز به آن پرداخته است. مسئولین نیز باید به این موضوع بپردازند و دقت داشته باشند که در کنار مسائل کیفی، مسائل کمی دانشگاه‎ها نیز در نظر گرفته شود تا ظرفیت‎های موجود مورد استفاده قرار گیرد. آن‎چه مسلم است این است که باید این استاندارد رعایت شود. اگر  نسبت استاندارد رعایت نشده باشد، قاعدتا خسارت‎هایی به آموزش عالی وارد خواهد کرد. رابطه دانشجو با استاد هر چه بیشتر باشد می‎تواند شیوه‎های اندیشیدن را بیشتر به دانشجو انتقال دهد و دانشجویان هم می‎توانند بیشترین توفیق را در این زمینه نصیب خود کنند. اگر در بخش‎‎هایی هم این استاندارد رعایت نشده است، مسئولین باید رعایت و پیگیری کنند و تلاش کنند که این موضوع به استاندارد خود نزدیک شود.

وی گفت: اگر این استاندارد رعایت نشود، قطعا تأثیر سوء‎ی در امر آموزش خواهد گذاشت.  از جمله آن‎ها آسیب رسیدن به نظام دانشگاهی، اساتید، همچنین فرهنگ کشور است. پس مسئولین باید به این امر بپردازند و اگر در بخش‎هایی ناهماهنگی وجود دارد، با همکاری مجلس و دولت آن را برطرف کنند. ما باید با توجه به سندهای چشم‎اندازی که داریم حرکت‎مان را دنبال کنیم. با این وجود همگی باید با یکدیگر همکاری کنیم تا تعداد لازم اساتید دانشگاه‎های کشور تأمین شود.

این نماینده کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در رابطه با مقاومت دانشگاه‎ها و موسسات آموزش عالی برای جذب هیأت علمی اظهار کرد: البته مصادیق این مقاومت‎ها باید مشخص شود. آن‎چه مسلم است، گروه‎های آموزشی می بایست از نظر کیفی و توانمندی و شایستگی؛ اساتید را مورد سنجش قرار دهند. کسانی وارد هیات های علمی شوند که صلاحیت این کار را داشته باشند. تنگ نظری و نگرش محدود قطعا  به آموزش عالی ضرر خواهد رساند. آنچه مهم است این است که باید یک سیاست متعادل و دقیقی که بتواند امور دانشگاه‎ها را ترسیم کند وجود داشته باشد و هر کسی که صلاحیت دارد برای عضویت هیات علمی ورود پیدا کند. البته با توجه به آن چیزی که قانون مشخص کرده است، اگر موسسات غیر انتفاعی در جذب هیأت‎های علمی به دلایل مالی کوتاهی ‎کنند،  باید پاسخ‎گو باشند. این پیگیری‎ها باید از طریق قانون انجام شود و اگر در جایی مشکلی وجود دارد وزارت علوم باید رسیدگی و بررسی کند. برای آنکه در کنار توجه به کمیت اساتید به کیفیت آن‎ها نیز توجه شود، وزارت علوم با هماهنگی مجلس و دولت، می بایست شرایطی را فراهم کند، تا همه امکانات برای هیأت‎های علمی در نظر گرفته شود، تا آن‎ها  نیز بتوانند به مسائل کاری خود در دانشگاه‎ها بپردازند.

فیاضی: از راندهای قدرت استفاده نکنیم

عبدالوحید فیاضی نماینده نور و محمودآباد در رایطه با افزایش تعداد دانشجویان نسبت به اساتید اذعان کرد: نسبت استاد به دانشجو یک استاندارد بین المللی دارد و یک استانداردی نیز ما در کشور خود داریم. یکی از علت‎های این امر افزایش کمی دانشگاه‎ها بدون مطالعه است. یکی علت دیگر توجه دانشگاه ها به جنبه اقتصادی می‎باشد. دانشگاه ها به جای آن‎که جنبه علمی را در نظر بگیرند، جنبه اقتصادی را در نظر گرفتند و هزینه_فایده کردند و در نتیجه چنین آماری به بار آمده است. این اشکال جدی است که بر سیستم آموزش عالی وارد است.

وی در پاسخ به آن‎که چرا برای جذب دانشجو بیشتر از جذب استاد استقبال می‎شود، توضیح داد: استاد گرفتن هزینه‎بر است. اگر به آمار جمعیت دانشجویی نگاهی بیاندازیم، تقریبا بیشتر از ۵۰ درصد آن‎ها بخش‎هایی است که با هزینه تحصیل می‎کنند. هر چه دانشجوی بیشتری بگیرند درآمد بیشتری دارند. هر  قدر نیز کم‎تر استاد هیأت علمی بگیرند، هزینه کمتری دارند. این همان نگاه اقتصادی است که حاکم شده است و  آموزش عالی را در برگرفته است.

این نماینده مجلس اشاره کرد که رعایت نکردن استاندارد نسبت استاد و دانشجو تأثیرات سوءیی در آموزش عالی خواهد گذاشت. راه حل مهم برای حل این معضل آن است که از توسعه کمی جلوگیری شود و بیشتر به کیفیت بپردازیم. همچنین وزارت علوم می بایست مکانیزم‎های قانونی را که در اختیار دارد به کار بگیرد. لازم است از بخش‎های دولتی برای حمایت برخی از دانشگاه‎های غیر‎دولتی کمک بگیرم. چون اگر از این بخش ها حمایت نشود به مردم بیشتر فشار وارد می شود و اهمیت بخش آموزش هم کم می‎ شود. باید سیاست‎های حمایتی قوی‎تر شود. لازم است وزارت علوم نیز اجرای مقررات مربوط به دانشگاه‎ها را جدی‎تر بگیرد. همچنین شاخص‎های ارزشیابی و ارزیابی را به عنوان مولفه های قانونی در نظر داشته باشد و در رتبه‎بندی دانشگاه‎ها، شاخص‎ها را لحاظ کند.

این نماینده مجلس در پاسخ به این پرسش که چگونه می‎توان هم‎زمان با ورود کمی اساتید به ورود کیفی آنان نیز توجه کرد گفت: چگونگی جذب هیأت علمی در قانون پیش‎بینی شده است. می باید تلاش کنیم تا از راندهای قدرت استفاده نشود و آن فردی که شایسته‎تر است وارد شود. پذیرش نیروی انسانی خوب و کارآمد هموراه با یک مولفه‎های صورت می‎گیرد. اگر قوانین آن اجرا شود، طبیعتا استاد با کیفیت هم وارد دانشگاه‎ها می‎شود.

توکلی: جانشین‎پروری در دانشگاه و هیأت علمی صورت گیرد

علیرضا منظری توکلی نماینده مردم کرمان در مجلس شورای اسلامی، برای تشریح اهمیت  نسبت استاد و دانشجو در دانشگاه های کشور توضیح داد: یکی از عوامل موثر در  توسعه یک کشور توجه به منابع انسانی است. در جهت توسعه منابع انسانی، دانشگاه‎ها می‎توانند نقش بی‎بدیل و بسیار تأثیرگذاری داشته باشند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی مخصوصا در سال‎های اخیر و در دهه ۸۰ دانشگاه‎های کشور به لحاظ کمی پیشرفت قابل توجهی داشتند و این جای تقدیر دارد. مدتی است که همه دانشگاه‎ها شعار کیفیت سر می‎دهند. دانشگاه آزاد اسلامی دهه گذشته را دهه کیفیت نام نهاد. یکی از راه‎های افزایش کیفیت دانشگاه رعایت استاندارد نسبت استاد به دانشجو  است. در گذشته دانشجوی متقاضی زیاد داشتیم و استاد کم بود. در حال حاضر اساتید جوان از دوره‎های پی‎اچ‎دی فارغ التحصیل شده اند و برخی‎ها نیز در حال گذراندن این دوره هستند، بنابراین آمادگی این امر را دارند که به عضویت هیأت علمی درآیند. اما متأسفانه روند جذب هیأت علمی روند بسیار کندی است. فکر می‎کنم نیروی انسانی لازم برای اشتغال در عضویت هیأت علمی تا حدی موجود است اما جذب این نیروها کند صورت می‎گیرد. شاید یکی از دلایل آن بحث تأمین بودجه برای جذب هیأت علمی باشد. مقام معظم رهبری همواره بر بحث علم و معیشت تأکید دارند. چرا که علم قدرت است. دانایی توانایی است. به قول غربی‎ها the knowledge is power؛ علم قدرت و ثروت است. یکی از راه‎هایی که ما می‎توانیم تولید علمی خود را افزایش دهیم، بحث توجه به کیفیت است. یکی از راه‎های بهبود کیفیت افزایش نرم نسبت استاد به دانشجو است.

این نماینده مجلس تأکید کرد: نسبت استاد به دانشجو، در کشورهایی که دانشجویان ما به آنجا مهاجرت می‎کنند، مانند مالزی و کشورهای آسیایی؛ نسبت خوبی است و طبیعتا در بحث کیفیت آموزش، ارتباط استاد با دانشجو، نیز تأثیر‎گذار است. چرا که ارتباط استاد با دانشجو می‎تواند سازنده باشد. مطمئنا دانشجویان سوالات متعددی دارند که یا باید در سر کلاس پرسیده شود یا در ساعات مشاوره استاد برطرف گردد. هر استادی باید ساعاتی در هفته با دانشجو ارتباط برقرار کند و این ارتباط با تعداد زیاد دانشجویان ممکن نیست. چون در مدت زمان کوتاه نمی‎توان به تمام سوالات دانشجویان پاسخ داد. مخصوصا در حوزه تحصیلات تکمیلی، باید این ارتباط وجود داشته باشد و این امر می تواند به کیفیت تولید دانش آسیب برساند.

توکلی با اشاره به مقاومت در جذب هیأت علمی جوان توضیح داد: متأسفانه در برخی از دانشگاه‎های کشور، نسبت به جذب دانشجویان جوان مقاومت وجود دارد. برخی‎ها احساس می‎کنند اگر دکتر جوانی به جمع اساتید بپیوندد انگار جای آنان را اشغال می‎کند. درحالی‎که اینگونه نیست. در همه سطوح باید جانشین‎پروری کنیم. به خصوص در حوزه علم، این امر بسیار اهمیت دارد. این دیدگاه هنوز بین ما رشد نکرده است. برخی از  دانشگاه‎های غیر دولتی نیز از جذب هیأت علمی خودداری می‎کنند. همچنین اگر استاد استخدام کنند ممکن است این اساتید روی دست آنان باقی بمانند.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات کرمان معتقد است که باید به حضور اساتید جوان اعتقاد پیدا کنیم. وی در این زمینه اذعان کرد: این همه پیشرفت در بخش هسته‎ای حاصل کار جوانان ما است. پیش‎کسوتان ما فقط حکم راهنما را دارند. حکم رهبری و مدیریت را دارند، کارهای بزرگ را جوانان ما انجام می‎دهند. راه حل اساسی من برای حل این مشکل آن است که هیئت جذب مرکزی فراخوان‎های خود را بیشتر انجام دهد، سخت‎گیری‎های خود را کم‎تر کند و اساتید ما به جوانان اعتقاد پیدا کنند.

سوالاتی بی پاسخ

فرهنگ امروز امیدوار بود که با طرح مشکلات در زمینه رابطه استاد و دانشجو و پاسخ نمایندگان کمیسیون آموزش و تحقیقات به شکلی هر چه بهتر بتواند ضمن ترسیم فضای موجود، ظرفیت ها و امکانات حل مشکل اخیر را نیز بسنجد. اما برای برون رفت از مشکلاتی که در زمینه رابطه استاد و دانشجو وجود دارد می بایست سوالاتی چند را مطرح نمود. پاسخ به این پرسش ها به شکلی می تواند به شکلی هر چه بهتر ما را در راستای هدفی که ترسیم نموده ایم، یاری کند:  ‎آیا  وجود چنین مشکلاتی در نظام آموزش عالی، ناشی از فقدان مدیریت پویا یا برنامه‎ریزی‎های صحیح است؟ آیا در نظام آموزش عالی  نگاه کارشناسی برای شناسایی و سپس رفع این مشکلات وجود دارد؟ آیا مشکل مورد بحث ناشی از نگاه مهندس محور به مسائل آموزشی کشور است؟ آیا خروج از این بحران نیازمند نمایندگان و مسئولانی مطلع تر و  پاسخ گو تر نیست؟ دانشگاه ها تا چه اندازه می توانند به جذب دانشجو به عنوان یک منبع درآمد بنگرند؟