شناسهٔ خبر: 50740 - سرویس مسائل علوم‌انسانی
نسخه قابل چاپ

ارزیابی اثربخشی پژوهش‎های ایران (۱)؛

بار حاصل از پژوهش‌های انجام شده در ایران!

پژوهش اهمیت توجه به «اثربخشی پژوهش‎های ایران» از آنجا ناشی می‎شود که بروز و نهادینه شدن معضل کم‎اثری و یا بی‎اثری پژوهش‎ها به معنای از میان رفتن امکان هرگونه توسعۀ هماهنگ، یک‌پارچه و پایدار در جامعه است. از سوی دیگر، تأکید فراوانی که در سیاست‎های کلی و سایر اسناد بالادستی نظام به مسئلۀ «افزایش کاربرد و اثربخشی پژوهش‎های کشور» دیده می‎شود حاکی از توافق صاحب‌نظران عالی‌رتبۀ ایران در خصوص اهمیت و ضرورت این مسئله است.

فرهنگ امروز/ وحید احسانی:[۱]

 مقدمه 

طی چند دهۀ اخیر، ایران از لحاظ کمیت پژوهش رشدی چشمگیر را تجربه کرده و در سال ۲۰۱۱ بیش از ۴۷ برابر سال ۱۹۹۶ تولیدات علمی داشته است (شکل ۱) (سایمگو[۲]، ۲۰۱۶). این رشد بینظیر موجب شد مؤسسۀ سایمگو در سال ۲۰۱۲ پیشبینی کند که در رتبهبندی سال ۲۰۱۸، ایران از لحاظ تعداد بروندادهای پژوهشی در جایگاه چهارم جهان قرار خواهد گرفت (سایمگو، ۲۰۱۲). همچنین بر اساس دادههای مجموعۀ هستۀ[۳] پایگاه تامسون رویترز[۴]، سهم ایران در تولیدات علمی جهان طی ۲۱ سال (۲۰۱۵–۱۹۹۴) ۴۲ برابر شده (شکل ۲) و در نتیجۀ آن جایگاه کشور از لحاظ کمیت تولیدات علمی طی ۳ دهه ۷۰ رتبه ارتقا یافته است (از رتبۀ ۸۶ در سال ۱۹۸۴ به رتبۀ ۱۶ در سال ۲۰۱۴) (وب آو نالج[۵]، ۲۰۱۶).

از آنجا که طی سالهای اخیر بیش از نیمی از تولیدات علمی ایران در پایگاه استنادی آی. اس. سی. (پایگاه استنادی علوم جهان اسلام) نمایه‌سازی شده است (دهقانی، ۱۳۹۵؛ مهراد و گزنی[۶]، ۲۰۱۰)، لذا رشد پژوهشهای ایران حتی بسیار بیشتر از آن چیزی بوده است که شکلها و آمارهای فوق نشان میدهند.

۱- اهمیت اثربخشی پژوهش

امروزه دغدغۀ اصلی سیاست‌گذاران پژوهشی حصول اطمینان از مؤثر واقع شدن پژوهشها در دستیابی به اهداف توسعه است. این دغدغه در واژۀ «تأثیرگرایی» نمود یافته و جهت توصیف سازمانهایی به کار برده میشود که به منظور ایجاد تأثیرات مطلوب در محیط مدیریت میشوند، نه فقط برای تولید برون‌داد (اسمیت و سوترلند[۷]، ۲۰۰۲). در عرصۀ پژوهش، تأثیرگرا بودن به معنای آن است که بیشترین اهمیت به «میزان اثربخشی پژوهش» داده شده و تصمیمگیریها با نگاه به چشم‌انداز دستیابی به تأثیر صورت‌پذیرند (اسپرینگر-هینز[۸] و همکاران، ۲۰۰۳). بنابراین با گذشت زمان، این «تأثیرگذاری دانش حاصل از پژوهش» است که هرچه بیشتر مورد توجه قرار میگیرد (گاوناند[۹] و همکاران، ۲۰۱۵).

اهمیت توجه به «اثربخشی پژوهشهای ایران» از آنجا ناشی میشود که بروز و نهادینه شدن معضل کماثری و یا بیاثری پژوهشها به معنای از میان رفتن امکان هرگونه توسعۀ هماهنگ، یک‌پارچه و پایدار در جامعه است. از سوی دیگر، تأکید فراوانی که در سیاستهای کلی و سایر اسناد بالادستی نظام به مسئلۀ «افزایش کاربرد و اثربخشی پژوهشهای کشور» دیده میشود حاکی از توافق صاحب‌نظران عالی‌رتبۀ ایران در خصوص اهمیت و ضرورت این مسئله است (احسانی و همکاران، ۱۳۹۵ الف)؛ به‌عنوان نمونه، در سند سیاست‌های کلان علم و فناوری، در کنار کمیت تولید علم، «اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولیدشده» نیز به‌عنوان یکی از معیارهای اصلی مورد توجه قرار گرفته است (دهقانی، ۱۳۹۵). همچنین در راهبرد کلان شماره ۷ از نقشۀ جامع علمی کشور بر «جهت‌دهی آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری به سمت حل مشکلات و رفع نیازهای واقعی و اقتضائات کشور» تأکید شده است (شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۹۲).

صاحب‌نظران شناخته‌شدۀ داخلی و مسئولان نظام علم و پژوهش کشور نیز به‌وضوح بر جایگاه محوری «اثربخشی» در میان تمامی جنبههای علم و پژوهش تأکید کردهاند. در ادامه برخی نقل‌قول‌های مربوطه آورده شده است.

«دربارۀ هر چیز باید با نظر به طبیعت آن حکم کرد. علمی که بالذات به زندگی فایده میرساند اگر از فایده‌رسانی بیفتد، از طبیعت خود خارج شده است» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۲۷۴).

«علم اگر سود نداشته باشد علم نیست» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۳۷).

«علم جدید علم بهره‌برداری است و اگر کشوری قادر به بهره‌برداری از آن نباشد، هرچند که صاحب دانشگاه و پژوهشگاه باشد، در حقیقت صاحب علم نیست، بلکه مثالی از علم را با حقیقت و وجود آن اشتباه کرده است» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۲۰).

«علم باید دو بعد داشته باشد؛ یا در فهم واقعی جهان هستی و دانش بشری نقش داشته باشد، یا رفع نیازهای محیط را بکند» (گلشنی، ۱۳۹۳: ۷۴).

«علم، پژوهش و فناوری مفهومهایی هستند ... که تنها به اثربخشی آن‌ها در جامعه باید توجه کرد» (منصوری، ۱۳۹۲ ب: ۱۱۴).

«تکیۀ صرف بر تعداد مقاله یا کمیت تولید علم به‌عنوان شاخص اصلی توسعه و رشد علمی هرچند در طی سالیان گذشته محور اصلی گفتمان‌های علمی کشور بوده است، اما ارائۀ سند سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری افق جدیدی را پیش روی کشور قرار داده است؛ این سند تبدیل علم به قدرت و ثروت با حفظ ارزش‌های اسلامی را به‌عنوان یک اصل مطرح و چهار معیار کلان مرجعیت، دیپلماسی و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولیدشده را در کنار کمیت تولید علم مورد توجه قرار می‌دهد» (دهقانی، ۱۳۹۵).

اغلب صاحب‌نظران و پژوهشگرانی که پیش از این با رویکردی «تأثیرمدار» به پژوهشهای ایران نگریستهاند اذعان داشتهاند که این پژوهشها در مجموع از اثرگذاری قابل قبولی برخوردار نبودهاند (معصومی همدانی، ۱۳۸۲؛ داوری اردکانی، ۱۳۸۶؛ فتاحی، ۱۳۹۰؛ منصوریان، ۱۳۹۲ الف؛ منصوری، ۱۳۹۳؛ گلشنی، ۱۳۹۵؛ یثربی، ۱۳۹۵). نجفی و همکاران (۱۳۹۴) نشان دادند که به ازای هر «یک درصد رشد در تعداد مقالات تألیف‌شده»، «تولید ناخالص داخلی» در دنیا ۷%، در ترکیه ۱% و در ایران تنها ۰/۳% رشد یافته است. فتاحی (۱۳۹۳) معتقد است در یک دهۀ گذشته میان نرخ رشد تولیدات علمی و نرخ توسعۀ اقتصادی-اجتماعی ایران شکاف عمیقی وجود داشته و نرخ توسعه به همان سرعت نرخ تولیدات علمی پیش نرفته و حتی معکوس شده است.

داوری اردکانی (۱۳۹۰: ۱۶۹) با استفهام انکاری بیان میکند که «فعالیتهای علمی و پژوهشی دانشمندان، پژوهشگران و دانشجویان ما چه هنگام به بار مینشیند؟» و گلشنی (۱۳۹۳: ۷۴) در خصوص اثربخشی پژوهش و مقالههای فزایندۀ کشور اظهار میدارد:

«مقاله‌نویسی باید یا در تولید علم و نوآوری اثر داشته باشد، یعنی بگویند این فرمول یا ایده یا قانون مال یک ایرانی است و مرزهای دانش را جلو میبرد، یا باید در رفع نیازهای جامعه مؤثر باشد ... از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲ تعداد مقالات پنج برابر شده، اما آیا میزان صادراتمان پنج برابر شده، یا وارداتمان یک‌پنجم تغییر کرده است؟ علم باید دو بعد داشته باشد؛ یا در فهم واقعی جهان هستی و دانش بشری نقش داشته باشد، یا رفع نیازهای محیط را بکند؛ ولی [در ایران] الآن هیچ‌کدام نیست. تا این مسئله را علاج نکنند، توسعه پیدا نخواهیم کرد.»

۲-تأثیرات مورد انتظار از پژوهش

صاحب‌نظران بر این باورند که پیش‌نیاز بررسی تأثیرات ناشی از پژوهش، ارائۀ تعریفی شفاف از تأثیرات مورد انتظار از پژوهش است (دوریا[۱۰] و همکاران؛ ۲۰۰۷، گروه راسل[۱۱]؛ ۲۰۰۹، گرنت[۱۲] و همکاران، ۲۰۱۰؛ پنفیلد[۱۳] و همکاران، ۲۰۱۴). تأثیرات مورد نظر را میتوان به دو دستۀ کلی تقسیم نمود: اول، «تأثیرات علمی» یا «گسترش مرزهای دانش» که عبارت است از مشارکت نظری در توسعه و غنی‌سازی یک رشتۀ علمی؛ و دوم، «تأثیرات بیرونی اجتماعی-اقتصادی» که فراتر از محیط علم و دانشگاه بوده و به رفع مشکلات و بهبود جامعه مربوط میشود (گلشنی، ۱۳۹۳؛ نشاط، ۱۳۹۴؛ دهقانی، ۱۳۹۴؛ ایی. آی. اِی. آر. دی.[۱۴]، ۲۰۰۳؛ پنفیلد و همکاران، ۲۰۱۴) که طی دهۀ گذشته شاهد تأکید فزاینده‌ای بر این دسته از آثار مورد انتظار از پژوهش (آثار اجتماعی-اقتصادی) بودهایم (فتاحی، ۱۳۹۳؛ دیویس[۱۵] و همکاران، ۲۰۰۵). در حیطۀ آثار علمی و دانشگاهی، واژۀ تأثیر معمولاً به میزان اثرگذاری مقالۀ استخراج‌شده از پژوهش در جلب استنادها اطلاق میشود، درحالی‌که در حیطۀ آثار اجتماعی-اقتصادی پژوهش واژۀ «اثر» جهت دلالت بر مفهوم متفاوتی مورد استفاده قرار میگیرد. هنگامی که در خصوص «اثربخشی پژوهش» در جامعه صحبت میکنیم، لازم است تفاوت مفهوم واژههای «برون‌داد»، «نتیجه» و «تأثیر» را مورد نظر قرار دهیم (پنفیلد و همکاران، ۲۰۱۴) که به ترتیب به نشر یافتههای حاصل از پژوهش (مانند چاپ مقاله)، پیامدهای اولیۀ ناشی از نشر یافتهها (مانند ایجاد فناوریهای سختافزاری یا نرمافزاری بر اساس یافتهها) و تغییرات نهایی اقتصادی-اجتماعی ناشی از رواج و کاربرد فناوریهای ایجادشده اشاره دارند (هاگس و مارتین، ۲۰۱۲). در نظام جدید ارزیابی کیفیت پژوهش در مؤسسات آموزش عالی بریتانیا، چارچوب تعالی پژوهش[۱۶]، «تأثیر پژوهش» بدین نحو تعریف شده است: «هرگونه اثرگذاری، تغییر یا منفعت برای اقتصاد، جامعه، فرهنگ، سیاست یا خدمات عمومی، سلامت، محیط زیست یا کیفیت زندگی، به شرط آنکه فراتر از محیط علمی و دانشگاهی باشد» (آر. ایی. اف.[۱۷]، ۲۰۱۰).

پس از مطالعه و بررسی مدلهای موجود برای «ارزیابی تأثیر پژوهش[۱۸]»، نهایتاً مدل مفهومی زیر (شکل ۳) جهت ارزیابی اثربخشی مجموعۀ پژوهشهای یک کشور طراحی گردید.

۳-پرسشهای پژوهش

پژوهش حاضر به منظور پاسخگویی به دو پرسش کلی انجام پذیرفته است:

۱- مجموعۀ پژوهشهای فزایندۀ کشور طی ۳ دهۀ اخیر چقدر اثربخش بودهاند؟

۲- مجموعۀ پژوهشهای فزایندۀ کشور طی ۳ دهۀ اخیر چقدر قابلیت اثرگذاری داشتهاند؟

بر اساس مطالب پیشین، پرسش کلی اول به دو پرسش جزئیتر تقسیم میشود:

۱-۱ -مجموعۀ پژوهشهای مورد نظر چقدر بر «گسترش مرزهای دانش» اثربخش بودهاند؟

۲-۱ -مجموعۀ پژوهشهای مورد نظر چقدر در بهبود وضعیت کشور اثربخش بودهاند؟

پرسش ۱-۲ نیز از دو نقطه‌نظر متفاوت قابل بررسی است:

۱-۲-۱ -پژوهشهای فزایندۀ ایران طی ۳ دهۀ اخیر چقدر بر «وضعیت شاخصهای توسعۀ کشور» اثربخش بودهاند؟ (پرسش ۱-۲ از نقطه‌نظر ادبیات توسعه)

۲-۲-۱ -پژوهشهای فزایندۀ ایران طی ۳ دهۀ اخیر چقدر بر «کاهش وابستگی کشور به رانت نفتی» اثربخش بودهاند؟ (پرسش ۱-۲ با تمرکز بر یکی از اهداف محوری ایران که مورد توافق تمامی صاحبنظران، مسئولان و جناحهای سیاسی میباشد)

در پژوهش جاری، قابلیت اثرگذاری مجموعۀ پژوهشهای کشور از دو نقطه‌نظر متفاوت و مکمل برآورد شده است؛ ابتدا با استفاده از تحلیل استنادی[۱۹]، کیفیت این پژوهشها مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس با استفاده از مدل مفهومی پژوهش، روند تغییرات اجزای زنجیرۀ پیامدهای مورد انتظار از پژوهش بررسی شدهاند. در ادامه منطق استفاده از این دو دیدگاه توضیح داده شده است.

مفهوم «قابلیت اثرگذاری» ارتباط تنگاتنگی با مفهوم «کیفیت» دارد که ارتباط‌دهندۀ «کمیت» هر فعالیت با میزان «اثرگذاری» آن میباشد، به‌عبارت‌دیگر، از هر فعالیتی به نسبت کیفیت اجرای آن میتوان انتظار اثرگذاری داشت؛ بنابراین، هرچه یک فعالیت باکیفیت‌تر باشد، قابلیت اثرگذاری بیشتری دارد (پُزو، ۲۰۰۳). کیفیت پژوهشها عمدتاً از طریق تحلیل استنادی ارزیابی میشود که به معنای تجزیه-تحلیل وضعیت استنادهای صورت‌گرفته به آن‌ها بوده و نشان‌دهندۀ میزان جذابیت این پژوهشها برای سایر پژوهشگران است.

از نقطه‌نظر دوم، جهت ارزیابی قابلیت اثرگذاری مجموعۀ پژوهشهای کشور بر بهبود جامعه لازم است نتایج واسطهای یا زنجیرۀ تغییرات از پژوهش تا بهبود نهایی ردیابی شده و مشخص گردد که این مسیر تأثیر[۲۰] از کجا قطع شده است. به‌عبارت‌دیگر، اگر پیامدهای مورد انتظار از پژوهش در مراحل مختلف محقق شده و صرفاً هدف نهایی که بهبود جامعه است محقق نشده باشد، میتوان نتیجه گرفت که پژوهشها قابلیت اثرگذاری داشتهاند و عدم تحقق هدف نهایی (بهبود جامعه) ناشی از دخالت برخی عوامل ناخواستۀ بیرونی بوده است؛ اما اگر آثار واسطهای مورد انتظار از پژوهش نیز محقق نشده باشند، باید پذیرفت که این پژوهشها اصولاً فاقد قابلیت تأثیرگذاری برای بهبود جامعه بودهاند. بنابراین پرسش کلی دوم به دو پرسش زیر تقسیم میگردد:

۱-۲ -کیفیت و به تبع آن قابلیت اثرگذاری پژوهشهای علمی داخلی در مقایسه با پژوهشهای سایر کشورها چگونه بوده است؟

۲-۲ -به موازات رشد چشمگیر کمیت پژوهشهای ایران طی ۳ دهۀ اخیر، تغییرات اجزای مدل مفهومی مسیر تأثیر پژوهش چگونه بوده است؟

۴-روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع مطالعات علم‌سنجی[۲۱]، رویکرد حاکم بر آن رویکرد کیفی و روش به کار گرفته‌شده مطالعۀ تطبیقی[۲۲] است. در مطالعات تطبیقی به منظور تبیین وجوه اشتراک و تفاوت میان نمونهها از روشهای پژوهش کمّی و کیفی استفاده شده و چند متغیر، فرایند یا جزء در میان دو یا چند نمونه مورد بررسی و مقایسه قرار میگیرند (زمانی، ۱۳۹۵). یک مطالعۀ تطبیقی میتواند با روشهای مختلفی صورت پذیرد و معیار اصلی انتخاب روش مناسب برای هر مطالعۀ تطبیقی ماهیت موضوع مورد مطالعه است (پورحسن، ۱۳۹۳). اگرچه در مطالعات تطبیقی سازمان یا کشور مورد نظر معمولاً با چند نمونۀ محدود که به‌صورت هدفمند و بر اساس تشابهات موجود گزینش شدهاند مقایسه میشود، در اینجا با توجه به رشد چشمگیر سهم ایران از کمیت پژوهشهای جهان و همچنین ارتقای بینظیر رتبۀ کشور ازاین‌حیث، تغییرات احتمالی شاخصهای دلالت‌کننده بر میزان تحقق آثار مورد انتظار از پژوهشهای ایران با مجموع کشورهای جهان (کشورهایی که دادههای آن‌ها موجود بوده) مورد مقایسه قرار گرفته است. کلیۀ دادههای مورد نیاز از پایگاه دادۀ معتبر گردآوری ‌شده و تمامی محاسبات و رتبهبندیها با استفاده از نرم‌افزار اکسل[۲۳] نسخۀ ۲۰۱۶ صورت پذیرفت.[۲۴]

لازم به ذکر است در این پژوهش، مجموعۀ پژوهشهای ایران در قالب یک واحد با مجموعۀ پژوهشهای سایر کشورها مورد مقایسه قرار گرفته و منظور از «اثربخشی پژوهش» میزان تحقق آثار نهایی مورد انتظار از پژوهش است.

در قالب یک هدف فرعی، به موازات پیگیری پاسخ پرسشهای پژوهش از طریق روشهای کتابخانهای، طی یک پیمایش برخط[۲۵] از صاحبنظران (هیئت علمی دانشگاههای دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در رشتههایی چون سیاستگذاری علم و فناوری، فلسفۀ علم، علم اطلاعات و دانش‌شناسی و غیره و همچنین هیئت عملی مراکز پژوهشی مرتبط با موضوع پژوهش) نیز خواسته شد به پرسشهای اصلی پژوهش پاسخ دهند. لینک پرسش‌نامۀ برخط به همراه توضیحات مختصری در خصوص طرح پژوهش از طریق پست الکترونیک برای بیش از ۶۰۰ نفر ارسال گردید که تقریباً از هر ۱۰ نفر یک نفر در این پیمایش مشارکت کرد.

ادامه دارد ...

ارجاعات:

[۱] نوشتار حاضر گزارش مختصری است از بخشی از رسالۀ دکتری اینجانب در خصوص «اثربخشی پژوهش‎‎های ایران» که با راهنمایی دکتر موسی اعظمی (دانشیار دانشگاه بوعلی سینا) و مشاورۀ دکتر سید محمدباقر نجفی (استادیار دانشگاه رازی) و دکتر فرامرز سهیلی (دانشیار دانشگاه پیام نور) در دانشگاه بوعلی سینا انجام پذیرفته است. بخش عمده‎‎ای از محتوای رساله در قالب ۸ مقالۀ علمی در مجلات معتبر داخلی منتشر شده است (رک: فهرست منابع).

[۲] SCImago

[۳] Core Collection

[۴] Thomson Reuters

[۵] Web of Knowledge

[۶] Mehrad and Gazani

[۷] Smith and Sutherland

[۸] Springer-Heinze

[۹] Gaunand

[۱۰] Duryea

[۱۱] Russell Group

[۱۲] Grant

[۱۳] Penfield

[۱۴] EIARD

[۱۵] Davies

[۱۶] Research Excellence Framework (REF)

[۱۷] REF

[۱۸] Research Impact Models

[۱۹] Citation Analysis

[۲۰] Impact pathway

[۲۱] Scientometrics

[۲۲] Comparative Study

[۲۳] Excel

[۲۴] با وجود آنکه جزئیات روش‎‎های به کار گرفته‌شده برای پاسخ‎‎گویی به هریک از پرسش‎‎های پژوهش مهم و متفاوت بوده، در اینجا به منظور رعایت اختصار به بیان کلیات اکتفا گردیده است. علاقه‎‎مندان جهت آگاهی از جزئیات روش‌شناختی می‎‎توانند به مقاله‎‎های مربوطه رجوع کنند.

[۲۵] Online

نظر شما