پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ امروز

درنگی در کارنامه‌ی فکری فرهنگ رجایی؛

از هویت‌اندیشی تا دعوت به تماشای بهشت

یکی از ویژگی‌های رهیافت کلان‌نگر فرهنگ رجایی توجه ویژه وی به تحولات و فرایند جهانی‌شدن است که با بهره‌گیری از مفاهیم ابن‌خلدونی، جهانی‌شدن را به مثابه «تمدنی جدید» معرفی می‌کند که مستلزم تحولات عینی و ارزشی خاص خود است. به نظر نگارنده نقطه قوت رجایی در تحلیل جهانی‌شدن توجه دائمی وی به امکانات بومی و هستی تاریخی ایرانیان است و به صراحت بیان می‌کند با وجود اهمیت و اعتبار غرب اما آن را افق نمی‌داند و براین اساس است که فهم درست وضعیت بشری و تمدن نوپدید نیازمند فرا رفتن از غرب و ارزش‌های روشنگری است.

گفت‌وگو با یوسف خان‌محمدی دربارۀ تلاش‌های نواندیشان دینی در خصوص تفسیر سیاسی قرآن؛

تفسیر یا تدبر

عموماً نواندیشان دینی تأکید دارند که نام آثار خود را تفسیر نگذارند بلکه تدبر در قرآن بگذارند؛ معتقد بودند تفسیر به تکرار می‌افتد اما تدبر نه. اکثر آن‌ها اسم این آثاری که تولید کرده‌اند را تفسیر نگذاشته‌اند؛ برای مثال آیت‌الله طالقانی نام کتاب خود را پرتوی از قرآن می‌گذارد، سنگلجی کلید فهم قرآن، خرقانی نتیجۀ 12 سال تفسیر خود را محو الموهوم و صحو المعلوم می‌گذارد.

روانکاوی مفهوم مرگ؛

پدر و مرگ: آفرینندگان هستی آدمی

ادبیات عرفانی ما و سایر ملل پر است از توصیه های ترک دنیا و سخت گیری به خود برای بهره مندی از زندگی جاویدان در آخرت. و این همان همانند سازی با مرگ است و یا به عبارت قرآن: خوردن مرگ! و چه زیباست که این خوردن مرگ و خوردن پدر با هم تداعی می‌شوند. فروید در توتم و تابو به زیبایی هر چه تمام تر خوردن پدر را توسط پسران قبیله اولیه به عنوان راهی آدم خوارانه برای درونی سازی پدر توصیف نموده است.

مروری بر رویدادهای انقلاب مشروطه توأم با پیگیری سویه‌های تئوریک آن‌ها (۲)؛

روشنفکران و مدرنیزاسیون خشن

جریان روشنفکری اینک متوجه هندسۀ زیربنایی ایران شده بود. انگار توافقی نانوشته ایجاد گردید که تا این ساخت زیربنایی تغییر نکند، کشور آمادۀ پیشرفت در عرصه‌های گوناگون نمی‌شود. روشنفکران به‌سرعت تیپ عوض کردند و پدیدۀ روشنفکر-کارمند رخ نمود. آن‌ها خود را آمادۀ یک مدرنیزاسیون اساسی و خشن در تمامی عرصه‌های هندسۀ اجتماعی ایران می‌کردند.

انتشار بخشی از خاطرات مجید مددی به بهانۀ درگذشت او؛

تب‌آلود به خواندن ادامه می‌دادم!

اکنون دانشجوی رسمی و تمام‌وقت دانشگاه بودم و با کارت دانشجویی‌ام اغلب یا در کتابخانه مطالعه می‌کردم و یا در ساختمان اتحادیۀ دانشجویان می‌پلکیدم. از این جلسه به جلسۀ انجمن‌های دانشجویان چپ می‌رفتم و با شرکت در این جلسات هم دانش سیاسی خود را بالا می‌بردم و دوستان فعال سیاسی و علاقه‌مند به مطالعه پیدا می‌کردم. با شروع درس‌ها، از طریق مسئولان اتحادیه خبر یافتم که ادارۀ فرهنگ با درخواست من مبنی بر انتقال کمک‌هزینۀ تحصیلی از کورس پیشین در کالج به دانشگاه منچستر موافقت و مدت آن را نیز تمدید کرده است.

«هنر» و «حقیقت» در نظریه زیباشناختی آدورنو؛

نقش رهایی‌بخش هنر

باور "آدورنو" به نقش­‌هایی که هنر می‌­تواند در بسترهای مختلف زندگی انسان ایفا کند، متفاوت از جزم‌اندیشی‌هایی است که فرهنگ و فلسفه سنتی تاکنون آن را به‌مثابه کارکردهایی برای هنر در نظر گرفته است. به اعتقاد آدورنو، مهم‌ترین کارکرد و نقشی که هنر می‌تواند داشته باشد، کارکرد «انتقادی» و نقش «رهایی‌بخشی» آن در راستای تحلیل و نقد ساختارهای سلطه و سرکوب است. از همین‌رو، باور او به نظریه انتقادیِ هنر درباره جامعه و نقش هنر در تغییر آگاهی اجتماعی به آن چیزی باز می­‌گردد که وی آن را «محتوای معطوف به حقیقت» هنر و اثر هنری می‌نامد.

مروری بر رویدادهای انقلاب مشروطه توأم با پیگیری سویه‌های تئوریک آن‌ها (۱)؛

ما و میراثی که منتظر تصمیم است

مسیر انطباق شریعت اسلام با تجدد، نه تفکیک لوتری، بل همان راهی بود که آخوند خراسانی رفت؛ یعنی استفادۀ هوشمندانه و پیشرو از اجتهاد. راه وی در یک قرن اخیر کمتر دنبال شده، ولی تجربه نشان داده که راه‌های دیگری که روحانیون در مشروطه پیش رو نهادند به کجا رسیده است و دیر یا زود حوزه‌های علمیۀ ایران و سایر حوزه‌های شیعی باید به سراغ مجرایی بروند که آخوند خراسانی بنا نهاد.

نقدی روانکاوانه بر مسئله جهانی‌شدن (۲)؛

شرق شناسی مدرن و تهاجم فرهنگی

تهاجم فرهنگی‌ در درازمدت و به‌طور غیرمحسوس اتفاق می‌افتد و زمانی‌ آن ‌را می‌فهمیم که دیگر دیر شده است. نزدیک به ۴۰ سال انقلاب، ۸ سال جنگ و چندین دهه تحریم و نبودن سوپاپ‌های اطمینان باعث می‌شود که مملکتی در مرز ترکیدن باشد و چه بهتر که این ترکیدن کانالیزه شود و انرژی‌ حاصل از آن در مصرف‌گرایی تخلیه شود؛ و اینجاست که ساخت و ترویج آرام‌آرام این نوع از برنامه‌ها و نشان دادن سبک زندگی‌ متفاوت کمک شایانی به سوق دادن فرهنگ یا ملتی به‌سوی دل‌خواه می‌کند.

نقدی روانکاوانه بر مسئله جهانی‌شدن (۱)؛

روح استعمارگری فرهنگی در قالب جسم ایرانی‌

در دوران پسااستعماری دیگر نمی‌توان انتظار داشت که دولت‌ها به کشورهای پرقدرت لشکرکشی‌ کنند و آنجا را غصب کرده و مردمش را به بردگی بگیرند و فرهنگ خود را در آنجا مستقر کنند، بلکه این بار خودی‌ها در قالب آواتارها (اشاره به فیلم جیمز کامرون) استعمار را از طریق رسانه‌ها به درون مرزوبوم‌های کشورهای خودشان و این بار تحت لوای «جهانی‌شدن» یا «دهکدۀ جهانی»‌ می‌برند.

پاسخ‌های محمد آل‌مهدی به پرسش‌های «فرهنگ امروز» دربارۀ جایگاه طه حسین در جریان روشن‌فکری جهان عرب؛

راهبر روشن‌فکریِ جهان عرب

عنصر اساسی اندیشۀ طه حسین، مدرنیته است. اما بنا به شرایط آن روزگار و تحت‌تأثیر روشنگری فرانسوی، تنها مدرنیتۀ اروپایی را می‌پذیرفت و چون تنها مدرنیتۀ اروپایی، مدرنیته است و پیشرفت مصر تنها در پیوستن به آن است و تنها کسانی که خردی از جنس خرد اروپایی داشته باشند، می‌توانند به این مدرنیته برسند، پس بر هویت اروپایی مصر اصرار داشت و وابستگی آن را به شرق رد می‌کرد.

نوئل کرول/ ترجمه انشاء الله رحمتی؛

حقیقت در هنر

استدلال‌های زیبایی‌شناسانه علیه مدعیات هنری درخصوص معرفت، قاطع‌تر از استدلال‌های معرفتی نیستند. استدلال وجه مشترک، به درستی ملاحظه می‌کند که اینگونه نیست که همه آثار هنری به قسمی باشند که ارزیابی آنها برحسب معرفتی که منتقل می‌سازند، مقتضی [و دارای موضوعیت] باشد. همه آنها، ابزارهایی برای انتقال معرفت نیستند. ماهیت همه آنها این نیست. بنابراین، اگر ارزیابی زیبایی‌شناسانه با هویت یک اثر هماهنگ شود، در آن صورت معرفت چیزی نیست که باید برای مثال در ارزیابی بسیاری از کوارتت‌های زهی به کار بست. 

تاملاتی پیرامون وظیفه روان کاوی؛

درماندگی و اخلاق

چیزی که انسان حس می کند، شکست و ناتوانی است. حس این که هیچ ارزشی ندارد، حس هیچی بودن، حتی حس خجالت، حس این که نمی داند مسیر کجاست، جهت زدودگی، و به خصوص ترس. آیا ترس علامت درماندگی نیست؟ می توانیم بگوییم ترس قدمی بیرونی تر است، یعنی وقتی انسان دارد از درماندگی خارج می شود.

گفت‌وگو با حسن ذوالفقاری در مورد جایگاه مکاتب ادبی در ایران؛

آفتی به نام لذت متن‌خوانی

در ادبیات فارسی هیچ‌گاه شکوفایی یا افول مکتب‌های ادبی به آن مفهومی که در ادبیات غرب پیش آمد، نبوده است. بخش عمدۀ ادبیات نوین ایران برگرفته از ادبیات ‎رئالیستی روسیه است؛ ازاین‌رو، بیشتر آثاری که نویسندگان پیشرو ایران پدید آورند جنبۀ ‎رئالیستی دارند، مانند «شوهر آهو خانم» نوشتۀ علی‎محمد افغانی.

تحلیل روانشناختی «سه قطره خون» صادق هدایت/ محمد صنعتی؛

آرزوی کام نایافته

آیا «سه قطره خون» روایت یک جنایت است؟ یا گزارش یک گناه؟ یا تصویر مکافات؟‌ یا که سوگنامه آرزوی کام نایافته در تنهایی و بی‌اعتمادی؟ یا داستان یک «دام» است. قصه‌ی صیاد و طعمه و صید، که نمی‌دانی کدام صیاد است؟ کدام طعمه، کدام صید؟ دامی است که صید و طعمه و صیاد را یک‌جا در خود فروبلعیده است. از آنجا که هر سه یکی است، سه‌گانه‌ی واحدی است. تثلیثی است به دام افتاده! واین دام کدام است؟

سیاوش جمادی از مقام و رهیافت میرشمس‌الدین ادیب سلطانی در ترجمه می‌گوید (۲)؛

سخن گفتن کانت به فارسی

زبان فارسی در ترجمۀ «سنجش خرد ناب»، زبان کانت است که به فارسی سخن گفته است. در این ترجمه، رکود، سترونی و فروبستگی زبان فارسیِ تاکنونی به‌همت یک ایرانی شکسته شده است. او را اگر کاخ بلند ترجمه نامیم، گزاف نگفته‌ایم. دشوارفهمی این ترجمه ازآن‌روست که هم در فرم و هم در درون‌مایه، هم‌اندیشی با کانت را برمی‌انگیزد.

سیاوش جمادی از مقام و رهیافت میرشمس‌الدین ادیب سلطانی در ترجمه می‌گوید (۱)؛

ترجمه همچون کار هنری

گاه پیش آمده است که برای یافتن معادلی درخور برای یک ترم هگلی با وی گفت‌وگویی داشته‌ام. گفت‌وگو به نتیجۀ خرسندکننده‌ای نرسیده است و چند روز بعد ادیب سلطانی با یک تماس تلفنی کوتاه مرا در شادمانی خویش انباز کرده است. شادمانی از یافتن معادلی که دقیقاً همان است که باید باشد. شادمانی هنرمندی که از آنچه آفریده است، به درجه‌ای از خرسندی رسیده است. چنین نسبتی با زبان، نسبتی آفرینشگر و هنرمندانه است.

نسبت نفس و بدن در مکاتبات دکارت؛

مکاتبات فیلسوفانه با شاهزاده خانم

من با آگاهی از اینکه شما بهترین طبیب نفس من هستید کاملاً داوطلبانه سستی افکار این نفس را نزد شما عیان می‎کنم، امیدوارم شما نیز با عنایت به سوگندنامۀ بقراط بیماری من را بدون افشای آن مداوا کنید، این استدعای من از شما است؛ نیز اینکه دوست شفیق و فرمان‌بری را که همیشه موجب تصدع خاطر شما است، تاب آورید.

مبانی نظری خوشنویسی در تمدن اسلامی/ حسن بلخاری؛

ارتباط معنادار قدر و عدل

از دید اخوان مبتنی بر افضلیت و زیبایی شکل دایره، که بنیادی‌ترین شکل در صورت‌بخشی عالم است، خوشنویسی با همان مفاهیم زیبایی‌شناسانه عالم شکل و نقش می‌گیرد؛ زیرا از دید اخوان تمامی حروف، ترکیب یافته از همان خط مستقیم (قطر دایره) و مقوس (محیط دایره)‌اند.

گفتگو با دکتر موسی اکرمی درباره فوتبال؛

به فوتبالیست‌ها نمی‌شود دخیل بست

اگر محمدعلی کلی و تختی توانستند به سلبریتی های خوبی تبدیل شوند اولاً به جریان های نسبتاً سالم سیاسی گره خوردند، ثانیاً تا حد زیادی در پیوند با همان جریان ها خودسازی سیاسی-فرهنگی-روحی کردند، ثالثاً حاضر شدند برای چنین سلبریتی شدنی هزینۀ زیادی بپردازند. محمد علی کلی در همان نظام سیاسی نیمچه دموکراتیک آمریکا هزینۀ زیادی داد. تختی در نظام غیردموکراتیک ایران جانش را هزینه کرد. قلیچ خانی برای حرکت کوچک سیاسی آبرویش را هزینه کرد.

جایزه محمود افشار به «علی‌اشرف صادقی» اهدا شد

بیست و پنجمین جایزه تاریخی و ادبی محمود افشار یزدی به «علی‌اشرف صادقی»، عضو پیوسته و مدیرگروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی رسید.

تقیه چه خطراتی را برای حکومت‌مندی مدرن فراهم می‌آورد؟

زمامداری تقیّه‌گستر یا حکومت‌­مندی لیبرال؟

در جامعه‌ی لیبرال استتارشدن و پنهان‌ماندن، در تاریکی‌ماندن یا در معنای فقهی آن تقیّه‌کردن همچون سمی مهلک و پُرخطر عمل می‌کند: لیبرالیسم تقیّه را در معنای اختفای عقیده نمی‌پسندد چراکه ممکن است همچون زلزله‌ای از زیر پوست شهر بیرون آید و هر حکومتی را با خطری جدی مواجه کند. تقیّه امکان دیدن و پاییدن را می‌گیرد و حکومت‌کردن را به مقوله‌ای بسیار پرهزینه و خطرناک بدل می‌کند که هر آن باید نگران ناشناخته‌ها باشد: نگران امر غیرقابل پیش‌بینی.

گزارشی از نشست نقد و بررسی کتاب «هارمونیا» با حضور عبدالکریم رشیدیان، محمد ایلخانی و محمدرضا بهشتی؛

هارمونی؛ از ریاضیات و موسیقی تا فلسفه

افلاطون یک موضع ثابت نسبت به هنرمندان ندارد. او در زندگی خود سه بار نظرش را درباره هنر عوض کرده و ظاهرا سه سفر سیسیل در اندیشه افلاطون تأثیر می‌گذارد. اول که هنرمندان را از مدینه می‌خواهد بیرون کند، سپس در جمهوری به‌صورت  مشروط هنرمندان را می‌پذیرد به شرط اینکه شاعران شعر راست بسرایند. طبق موضع سوم که در نوامیس است هنرمندان اصلا لازم‌اند به این معنا که همه آدم‌ها از طریق لوگوس و دیالوگ نمی‌توانند به سمت الثیا (کشف حجاب حقیقت) راه یابند و ما به هنر نیاز داریم.

نگاهی به مواجهه جلال آل احمد با غرب؛

جلال آل‌احمد: محافظه‌کار سیال‌ناپذیر

آل احمد برای برجسته کردن دیدگاه خود نسبت به «سنت» در ایران به روشی روی می‌آورد که راز ایدۀ او برای تقابلگری با غرب را برملا می‌کند، چنان‌که او با تکیه بر این روش، ناگزیر است ضربه‌ای بیدارکننده بر عناصر این «سنت» بزند. روش او بسیار گستاخانه بود، اما کارآمد از آب درآمد؛ چراکه او با روش تحقیرآمیز، با نیت برانگیختن متولیان این سنت، به اهل‌شریعت شانه‌ای می‌زند تا آن‌ها را متوجه پیام خود کند.

نگاهی به اندیشه سیاسی پوپر؛

کارل پوپر: لیبرترین، محافظه‌کار یا سوسیال‌دموکرات؟

نظریۀ دموکراسی پوپر نیز تا جایی که فقط به یک نقش محدود برای شهروند معمولی در حکمرانی نیاز دارد، به شکل مستدلی شامل عناصر محافظه‌کاری است. در دموکراسی پوپر نخستین نقش جمهور مردم این است که دربارۀ موفقیت یا ناکامی سیاست‌های حکومت نظر دهند. سیاست عمومی از نگاه پوپر، از خلال ژرف‌نگری عمومی و جامعی که مدافعان دموکراسی رادیکال یا مشارکتی تصور می‌کنند ساخته نشده است، بلکه حتی شهروندان معمولی نیز سیاست عمومی را محقق کرده‌اند.

مروری بر اندیشۀ مارکس و برآوردی از آیندۀ مارکسیسم؛

ما تازه در نیمه راهیم

 مسلماً مارکسیسم ارتودوکس دیگر امکان تداوم ندارد. تمامیت مردم اعم از کشاورزان، کارمندان، بازاریان، کارمندان، پیشه‌وران، صنعت‌کاران، کارگران، دانشگاهیان و دانشمندان و ... امروزه به جای کارگران نشسته‌اند و اگر قرار است حقی از ساختار قدرت که حول ایدئولوژی و پول در هم پیچیده، استیفا شود، این حق مربوط به همۀ مردم یعنی ۹۹ درصد جمعیت فعلی جهان است.

امیل دورکیم؛

خودکشی و همبستگی اجتماعی

دور کیم معتقد بود که منبع همیشه حاضر اشتیاق و تعصب افراطی ، خواهش های افسار گسیخته است. زمانی که مردم بدون ساختن اهداف دست یافتنی و تدابیر و چاره های روشن و صریح ، زندگی می کنند ، وقتی که فقط ” رویا های آسمانی ” روی سر آن ها قرار دارد آن ها در معرض پریشانی ها و آشفتگی های عاطفی قرار می گیرند .

محمدرضا شفیعی کدکنی؛

پیشینه تئاتر ایران در ادبیات فارسی

در آثار عطار هم “خیال بازی” و “خیال خانه” بسیار به کار رفته و از آن ها می توان دریافت که “خیال بازی” نوعی نمایش سایه ها یا “خیالُ الظِّل” بوده است و “خیال خانه” جایی برای خیال بازی. آن چه از مقامات بوسعید نقل کردیم، کاربُردِ کلمه را به اواخرِ سده ی چهارم و اوایل سده ی پنجم می رساند و دیگر این که جزییاتِ کارِ اصحابِ “خیال بازی” را با دقایقِ کارِ ایشان روشن می کند به گونه ای که در هیچ سند دیگر دیده نشده است.

سخنرانی حسین پاینده در نشست روانکاوی و تحلیل‌های کلان اجتماعی (۲)؛

سازگاری روانکاوی با تحلیل‌های کلان اجتماعی

فروید جامعه مدرن را سرکوبگر می‌داند چون فرد را ملزم می‌کند که اختیار خود را به جامعه بدهد. به بیان دیگر، تمدن آن جایی شکل می‌گیرد که این تفویض اختیار با توافق و تمکین فرد انجام شود. پس به اعتقاد فروید تمدن آزادی را به ارمغان نمی‌آورد، بلکه برای فرد این شرط را می‌گذارد که تو، اگر در جامعه ادغام شوی و استلزام‌های این ادغام را قبول بکنی، می‌توانی آزادی و شادکامی داشته باشی.

نگاهی به رشته جامعه‌شناسی هنر؛

شناخت جوهر اجتماعی هنر

جامعه‌شناسی نومارکسیستی هنر از تحلیل‌های مارکسیست سنتی گام فراتر گذاشته، دیگر آثار هنری را صرفاً به‌مثابه «بازتاب‌های» طبقاتی یا نیروهای اقتصادی تلقی نمی‌کند، بلکه به دیگر عوامل مؤثر نیز توجه دارد. ازجمله نویسندگان این مکتب می‌توان به گرامشی، آدرنو، آلتوسر و گلدمان اشاره کرد که در تدوین چنین تحلیل‌هایی پیشگام بوده‌اند.