به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از فارس؛ نشست «واکاوی نظریه وحدت شخصی وجود» عصر روز گذشته (یکشنبه ۱۱ اسفند) با حضور آیت‌الله غلامرضا فیاضی  و آیت‌الله حسن رمضانی، حجت‌الاسلام سید احمد غفاری، حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، رئیس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و جمعی از علاقه‌مندان این حوزه در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و با همکاری هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه پردازی، نقد و مناظره برگزار شد.

به تعبیر آیت‌الله جوادی آملی، وحدت شخصی وجود یکی از مسائل عرفان نظری است

در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، حضرات آیات رمضانی و فیاضی را دو تن از اساتید برجسته حوزه علمیه در زمینه علوم عقلی به شمار آورد و گفت: بحث وحدت شخصی وجود یکی از مسائل مهم عرفان نظری است، یعنی اگر عرفان نظری به تعبیر آیت‌الله جوادی آملی دو مسئله داشته باشد یکی از آنها وحدت شخصی وجود  و دیگری انسان کامل است این بحث را قطعاً نمی‌توان در یک جلسه واکاوی کرد چرا که ساحت‌های مختلفی دارد.

وی در ادامه افزود: بنابراین در ابتدا باید بدین پرداخت که وحدت وجود چیست و فرق آن با تشکیک وجود چیست از این طریق می‌توانیم بسیاری از اشکالات ژورنالیستی را که به دلیل داشتن تصور نادرست در این حوزه است برطرف کنیم. اساتیدی چون ابوحامد ترکه و ابن ترکه براهینی، ملاصدرا در اسفار و استاد جوادی آملی در این زمینه برهان‌هایی ارائه کرده‌اند.

وی در پایان اظهار داشت: همچنین اشکالاتی که به این حوزه وحدت شخصی وجود گرفته می‌شود، تطبیق بحث در نصوص دینی و ... نیز بررسی می‌شود در این جلسه تلاش داریم برخی فضاهای نامبارکی که در زمینه مباحث علمی و عوامانه وجود دارد، رفع کنیم.

پیشگامان و معاندان بحث وحدت شخصی وجود

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام سید احمد غفاری، دبیر نشست با ارائه مختصری از تاریخچه وحدت وجود گفت: ‌این نظریه برای نخستین بار توسط ابن عربی ارائه شد و از همان ابتدا توسط شخصیت‌های معروفی چون علاءالدوله سمنانی انکار شد، پیروان مکتب ابن عربی افرادی همچون قیصری، سیدحیدر آملی، ابن حمزه فناری، ابوحامد اصفهانی و ابن ترکه در این باره ارائه دلیل کردند.

وی با اشاره به اینکه نخستین کار جدی فلسفی درباره وحدت وجود توسط حکیم جلال‌الدین دوانی و مهمترین آنها توسط ملاصدرا بود، اظهار داشت: پس از اینها ملاعلی نوری، ملامحمد جعفر لنگرودی، ملاعلی سبزواری و مدرس سبزواری تقریر وحدت تشریحی وجود را پذیرفتند در مقابل آقامحمدرضا قمشه‌ای و شاگردانش آقامیرزا حسن کرمانشاهی، میرشهاب‌الدین نیریزی، میرزا مهدی آشتیانی گرایش به وحدت شخصی وجود را به عنوان بحثی فراتر از وحدت تشکیکی بررسی و ارائه کردند.

حجت‌الاسلام غفاری با تأکید بر اینکه در بین معاندین علامه طباطبایی وحدت شخصی را فراتر از تشکیکی و قول نهایی صدرا به شمار آورد و گفت: استاد مطهری، آیت‌الله مصباح یزدی و مهدی حائری یزدی وحدت شخصی وجود را قرائت نادرست می‌دانند حضرت آیت‌الله جوادی آملی نیز از برتری وحدت شخصی نسبت به تشکیکی دفاع کرد.

۵ چالش مواجهه با نظریه وحدت شخصی وجود

سپس در این نشست آیت‌الله حسن رمضانی با اشاره به اینکه مسئله وحدت شخصی وجود از مسائل مهم بلکه شاید ام‌المسائل وحدت و همواره با چالش‌هایی مواجه بوده است، افزود: اگر این چالش‌ها را فهرست کنیم در پنج محور خلاصه می‌شود نخست غموض اصل مسئله چرا که این مسئله ساده نیست از غوامض مسائل است، برخلاف نظر مشهود ما که با آن سروکار داریم، فرمایش امام خمینی (ره) در یک سالی که گلایه ‌از بعضی عزیزان کردند که در این زمینه بدون تخصص ورود می‌کنند و هم بر غامض بودن آن تأکید داشتند. بنابراین اگر این جلسات ده‌ها بار تکرار شود بازهم جای شک بماند دور از انتظار نیست. مسئله دوم عبارات و تعابیر گوناگون اهل فن است یا عباراتی که متشابه به حساب می‌آیند و معنای شاید سخیف، بی معنا و غیرقابل قبول به ذهن نزدیک می‌کند و سوم شطحیاتی که از بزرگان عرفا به ما می‌رسید به طور مثال «انا الحق» منصور حلاج.

وی در ادامه افزود: بحث چهارم جعله صوفیه است که اینها از بزرگان نفهمیده تقلید و مدام تکرار می‌کنند و پنج فتاوا و تکفیر از ناحیه فقها و کسانی که زمام دین و دنیای مردم را در دست دارند هر کدام از این چالش‌ها را باید از راه مربوط به خود وارد شویم.

آیت‌الله رمضانی در پاسخ به این سؤال که تفاوت بین وحدت شخصی و تشکیکی چیست، توضیح داد: در نزد عارف وحدت شخصی وجود با تشکیکی که در فضای حکمت صدرایی با یک قرائت و تشکیکی که در فضای مشایی است زمین تا آسمان متفاوت است تشکیک مشایی که بسیار پیش پا افتاده است و از آن به تشکیک عام نام برده می‌شود و قرائت بسیار پایین دست از تشکیک است تشکیک برتر صدرایی است که ما وجود را در آرای مصادیق گوناگون بدانیم و اینها براساس حقیقت یکی اما در عین حال مراتب دارند از قوی‌تر به ضعیف‌تر در اینجا پذیرفته شده کثرت وجود و البته شدت و ضعف دارد.

این استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه با اشاره به اینکه در فضای فلسفه مشاء یا صدرا می‌توانیم تقسیم‌های مختلفی کنیم که این تفاسیر در عرفان راهی ندارد، توضیح داد: حیات با مرگ، قدرت با عجز، علم با جهل کنار نمی‌آید پس وجود با عدم کنار نمی‌آید اگر وجود را بپذیریم دیگر عدم معنی ندارد.

در موضوع وحدت شخصی ۲۰ تفسیر وجود دارد

در ادامه بحث آیت‌الله غلامرضا فیاضی پیش از پاسخ به این سؤال که چه تفاوتی بین وحدت شخصی و تشکیکی است، گفت: تا آنجا که می‌دانم بحث تفسیر بالفعل برای وحدت وجود است که اگر بخواهیم ببینیم به چه صورت است باید به دلیل آن مراجعه کنیم.  البته من اگر درباره وحدت وجود صحبت می‌کنم از دیدگاه همان شخصی که با آن چالش دارد، بدان نگاه می‌کنم.

رئیس هیئت مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی در ادامه با تأکید بر اینکه در موضوع وحدت شخصی وجود ۲۰ تفسیر وجود دارد اظهار داشت: برای اینکه بفهمیم چه کسی کدام تفسیر را گفته باید به دلیل آن مراجعه کنیم. سپس احتیاط مهم است که در بیانات آیت‌الله حکیم در «مستمسک» آمده است. ایشان در شرح و بیان سید یزدی -که قائل به وحدت وجود هستند- این مضمون را بیان کردند که ما با معرفتی که نسبت به قائلان این نظریه داریم وظیفه شرعی‌مان این است تا بگوییم مقصود آنها را نمی‌فهمیم، احتیاط کنیم و به ظاهر سخن آنها تکیه نکنیم چرا که یکی از اصول اسلام حمل فعل مؤمن بر صحت است و با توجه به ایمانی که از این افراد می‌شناسیم باید بگوییم کلام یارای این را نداشته است که مقصود را برساند و او مقصود درستی داشته است ولو اینکه او با عبارتی که قابل قبول نیست مقصود را بیان کرده باشد.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم افزود: برخی از این تفاسیر بیست‌گانه در باب وحدت وجود ارائه شده اما قابل فهم نیست، بنده اگر با وحدت وجود مخالف هستم با تفاسیری که خودم احصا کردم با عده زیادی از آنها موافقم و با برخی مخالف هستم. من به دلیل نگاه می‌کنم اگر دلیلی که اقامه شده نادرست است مفاد آن دلیل هم قابل قبول نیست.

این استاد حوزه علمیه با بیان اینکه خداوند دو حجت برای ما قرار داده است که نخستین آنها عقل است توضیح داد:‌ اگر این را ملاک قرار دهیم ترقی می‌کنیم و به کلام وحی می‌رسیم و این عقل هیچ وقت انسان را رها نمی‌کند برخی تفاسیر را خود عقل هم البته دلیل بر بطلانشان دارد که به آنجا هم خواهیم رسید.

آیت الله فیاضی با اشاره به قرائتی که استاد رمضانی از تفاوت وحدت تشکیک و شخصی دارد آن را تفسیر پهلویون به شمار آورد و گفت: قرائت دیگر تشکیک این است که وجود ولو واحد شخصی است ولی عین کثرت موجودات هم هست یعنی در عین اینکه موجود و عقل دارد به تک تک موجودات عالم هم شامل است. بنابراین این وحدت اینگونه است که یک وجود حق تعالی است و چون بی نهایت است هر چیز دیگر موجودات به شخص همان وجود موجود است البته کثرت را اینجا نفی نمی‌کند ولی همه این کثرات موجودند به وجودی که حق تعالی به همان وجود موجود است.

وی در ادامه افزود: اینطور که این وجود وحدت اطلاقی است و با آن وحدت همه ظروف وجود را پر کرده است این تشکیک وجود خیلی نزدیک وحدت شخصی است اما فرقش با وحدت شخصی همان نکته است که در وحدت شخصی اصلا کثرت وجود نفی می‌شود گفته می‌شود ما فقط وجود واحد داریم و وجودهای کثیر نداریم پس این کثرت چیست؟ اینها همه ظهور وجودند نه خود وجود یا به تعبیر خود عرفا تجلیات آن هستند.

وی اظهار داشت: به نظر می‌آید در تفسیر وحدت شخصی اختلافی بین ما نیست یعنی ما می‌گوییم وحدت شخصی همین و خوب است وحدت شخصی یعنی همین وجود واحد لا شریک له.

دو اصطلاح متفاوت در تفسیر وهم

در ادامه بحث مجددا آیت‌الله رمضانی در پاسخ به این سؤال که آیا ظهور تجلی موجود است یا معدوم با توجه به اینکه در کلمات بزرگان کلمه «تجلی» و «ظهور وجود» شاخص است، پاسخ داد:‌ قطعاً موجود است و معدوم نیست و این را با فرمایش استاد فیاضی عجین کنم که ایشان گفتند برخی مسائل وهم هستند بررسی کنیم که مراد از وهم چیست؟

وی در ادامه توضیح داد: وهم دو اصطلاح دارد نخست اصطلاح معرفت‌شناسانه و دوم هستی‌شناسانه در فضای اول چیزی که موهوم است،‌ معدوم است و از آن خبری نیست و واقعیت غیر از این نیست اما اصطلاح دوم آن است که اینها مثل وهم در عالیم که شخص توهم می‌کند در ذهن خود چیزی را تخیل دارد، در این حد از هستی برخوردارند یا اینکه اصلاً تخیل و توهمی در ذهن خود ندارند یقیناً این دو حالت با هم فرق دارند حال اگر حالت دوم را مدنظر قرار دهیم چیزی از هستی در ذهنمان قطعا برخوردار است.