نویسنده: احد فرامرز قراملکی

ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و مؤسسه‌ي پژوهشی حکمت و فلسفه‌ي ایران

چاپ: ۱۳۹۲

تعداد صفحات: ۵۲۸

قیمت: ۱۶۰۰۰ تومان

محمد بن زکریای رازی از حکمای بزرگ اسلامی است. درباره‌ي وی و دیگر حکمای هم‌عصرش آثاری چند نگاشته شده است؛ اما کمتر آثاری از منظر خاص، محدود و عمیق به بررسی اندیشه‌ي این اندیشمندان پرداخته‌اند. کتاب «نظریه‌ي اخلاقی محمد بن زکریای رازی» از جمله آثاری است که با محدود نمودن عرصه‌ي تحقیق، به واکاوی یک جنبه از اندیشه‌ي زکریای رازی پرداخته است. از آنجایی که اخلاق در آثار این فیلسوف جهان اسلام جایگاهی رفیع دارد، محقق این پژوهش، به واکاوی نظریه‌ي اخلاقی وی همت گماشته است. نتیجه‌ي این پژوهش کتابی است در سه بخش و هفده فصل. بخش اول کتاب به «معرفی رازی و آثار وی در اخلاق» می‌پردازد. بخش دوم «مبانی و ارکان نظریه‌ي اخلاقی رازی» را مورد بحث قرار می‌دهد و در نهایت، بخش سوم کتاب به «بیماری‌های نفس»، همچون حسد، دروغ‌گویی، خشم و شهوت اختصاص می‌یابد.

کتاب حاضر پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه، به صورت چکیده و در دو صفحه (هجده بند)، به بیان نظریه‌ي اخلاقی رازی می‌پردازد. نویسنده تلاش می‌کند تا نشان دهد که اخلاق در نزد زکریای رازی، نگرشی طبیبانه است؛ یعنی نه بر اساس بیان «مشتی پند»، «بلکه برنامه‌ي پیشگیری، بهبود و درمان است.» در واقع او تلاش می‌کند تا «چرایی و چگونگی اخلاق را با الگوی طب‌انگاری اخلاق پاسخ دهد.»

از نظر نویسنده، «ضرورت اخلاق در نظریه‌ي رازی جز یک مبنا ندارد: مهربان بودن با خود و شفقت بر نفس.» (ص ۳) نویسنده در بیان ویژگی‌های نظریه‌ي اخلاقی رازی، این مؤلفه‌ها را برمی‌شمرد: «طب‌انگاری اخلاق»، «اخلاق عقل‌محور»، «سادگی نظریه»، «فردگرایی»، «خودگرایی و دیگرگرایی در ترکیب با یکدیگر»، «فراگیری نسبت به گونه‌های رفتار ارتباطی»، «در مواضعی تحویلی‌نگری و در مواردی تقلیل‌گرا»، «اخلاق استوار بر نظریه‌ي اوصاف خدا» و «نتیجه‌گرایی» (ص ۱۵۱ تا ۱۷۷).

جالب توجه اینکه از نظر رازی، عشق و دوستی نیز از جمله بیماری‌هاست و او آن را «بلیه‌ي بزرگ می‌خواند.» از ظاهر تحلیل وی چنین برمی‌آید که حکم وی درباره‌ي همه‌ي مراتب عشق حاکم است (ص ۲۴۷). نکته‌ي قابل توجه دیگر آنکه رازی کسب‌وکار مطلق و خارج از اعتدال را نیز مرض می‌داند و جالب اینجاست که خود وی از پرکارترین دانشمندان زمانه‌ي خویش بوده است (ص ۲۴۸). نویسنده‌ي کتاب درباره‌ي منابع نظریه‌ي اخلاقی رازی معتقد است: «رازی از منابع مختلف، از جمله آموزه‌های اخلاقی قرآن استفاده کرده است. اندیشه‌ي اخلاقی رازی چندتباری است و تأکید حصرگرایانه بر برخی از منابع وی تحویلی‌نگری در فهم نظریه‌ي اخلاقی رازی می‌شود.» (ص ۲۷۵)

فصل پایانی کتاب به مرگ‌اندیشی در نظریه‌ي رازی اشاره دارد. نکته‌ آنکه رازی مرگ‌هراسی را نیز یک بیماری می‌داند. او اینجا متأثر از اپیکور است تا نشان دهد که «پس از مرگ وضعیتِ بدون رنج است.» (ص ۴۴۲)