فرهنگ امروز/مصیب قره­‌بیگی: پس از برافتادن تشت رسوایی استالینیسم، هواداران چپ در ایران (چپ نه به معنای مصطلح و مشهور در ایران امروز که اصلاح­‌طلبان را دربر می­‌گیرد، بلکه به همان معنای دیرین و نژاده که از زمان انقلاب فرانسه مشهور شد و غالباً گروه‌­های مارکسیستی به ویژه سوسیالیسم را دربر می­‌گیرد) روزگار درازی را در گوشه­‌ی عزلت گذراندند. این دوران سکوت، گهگاه به ترجمه­‌هایی از اندیشمندان چپ، آن هم در قالب چند ده‌ صفحه منتهی می­‌گشت، اما یک «عاملیت» مهم و رویدادهای برآمده از آن، سبب فعالیت دوباره­‌ی چپ­‌های ایران شد و آن هم دو عامل بیرونی و درونی بود که عبارتند از:

1. پدیدآییِ پسامدرنتیه در غرب (و به تبع آن، شاخ و برگ یافتن پسامارکسیسم)
2. ظهور نواندیشی دینی در ایران

عامل اول، موجی از خوانش‌­های تازه را در «مارکسیسم» پدید آورد و اندیشمندان بی­‌شماری به بازتقریر آرای مارکس و زدایش کاستی‌­ها و تنگی­‌های آن مبادرت ورزیدند. مراد فرهادپور در همین بحبوحه پدیدار گشت و با چند ترجمه از شاخص­‌ترین چهره‌­های چپ نو در اروپا (جورجیو آگامبن، اسلاوی ژیژک و آلن بادیو)، فضایی دوباره برای تنفس اندیشه­‌ی چپ در ایران باز گشود. عامل دوم برخلاف عامل نخست، نوعی واکنش پدافندی برای چپ نو در ایران ایجاد کرد. «چپ نوِ» ایران با چنگ‌اندازی به آموزه­‌های پیشین مارکسیستی، با هرگونه اندیشه­‌ی دینی میانه­‌ی چندانی ندارد و گهگاه نوعی ستیز سرسختانه نیز در رویکرد هوادارن چپ به این حوزه دیده می­‌شود. از همین رهگذر، مراد فرهادپور به مثابه­‌ی یکی از نمایندگان چپ نو در ایران، با انتقاد از نواندیشی دینی[1] (که آن هم یکی از برآیندهای پسامدرنیته در ایران است) کوشید تا پایه­‌های «مکتب فرانکفورت» را به‌زعم خود در ایران (و در واقع پایه­‌های پسامارکسیسم) را استوار سازد. ستیز مراد فرهادپور با نواندیشان دینی از یک جهت به آرمان­‌های ایدئولوژیک وی نیز باز می‌گردد؛ زیرا اساساً کسانی چون «کارل پوپر» و «ماکس وبر»[2] (که نماینده‌­ی فکری گروه کثیری از نواندیشان دینی به شمار می­‌روند)، در میان چپ‌اندیشان، چهره‌ی ناخوشایندی دارند. آن هم به این دلیل که این دو اندیشمند به ویژه پوپر با روی­گردانی از مارکسیسم و نقدهای تندوتیز خود، سهم مهمی در ریزش اقبال اروپاییان به مارکسیسم (به ویژه کمونیسم) داشتند.[3] پس می‌­توان تا اندازه­‌ای نقد مراد فرهادپور به نواندیشان دینی را برآمده از نقد و یا شاید دلخوری او از پوپر دانست که در میان نواندیشان دینی ایران بارگیری فکری از این اندیشمند، چشمگیر است.

به‌ هر روی، دو عامل بیرونی (پسامدرنتیه) و درونی (نواندیشی دینی) سبب شد تا چپ نو در ایران شکل گیرد و دوباره به عرصه­‌ی نقد و نظر بازگردد. مراد فرهادپور با تأسی از عامل اول، «خصیصه­‌ی سانتریفیوژی» برای خود دست‌وپا کرده است؛ بدین معنی که وی یک هویت فکری گریز از مرکز و بی­‌ثبات دارد و ذرات بی­­‌شماری از هویت­‌های «پاره‌پاره» در فرهادپور گرد آمده است که در چند حوزه­‌ی گوناگون به فعالیت می‌­پردازد. چنین خصیصه­‌ای البته نه تنها نکوهیده نیست، بلکه جذاب و کارگشا نیز هست، اما نکته­‌ی مهم درباره‌­ی خصیصه­‌ی سانتریفیوژی مراد فرهادپور این است که وی مرکزیتی خارج از منظومه­‌ی فکری خود بنا کرده است و به ناگزیر همه­‌ی ساختارِ موزاییک­‌وار (یا به گفته­‌ی خود فرهادپور، پاره‌پاره) اندیشه­‌ی وی به یک مرکزیت سفت‌وسختِ ایدئولوژیک، فرجام می­‌یابد. این مرکزیت ایدئولوژیک (که من می‌خواهم آن را پساسوسیالیسم[4] بنامم)، از «تئودور آدورنو» بارگیری و تغذیه­‌ی فکری می­‌کند به گونه‌ای که مراد فرهادپور در همه­‌ی نقدهای خود (از ادبیات و سینما[5] گرفته تا جامعه­‌شناسی و فلسفه) از این اندیشمند مکتب فرانکفورت (که پس­‌زمینه­‌ی مارکسیستی نیز دارد) مدد می­‌جوید. روی­‌هم‌رفته، مراد فرهادپور همانند بیشتر اندیشمندان پسامدرنیست ایران دارای ویژگی‌های گریز از مرکز فراوانی است که دسته‌بندی و گردآوری قطعی افکار و آرای آن را دشوار می­‌سازد. با این حال، مهم‌ترین ویژگی­‌های مراد فرهادپور به عنوان نماینده­‌ی فکری «چپ نو» در ایران را می­‌توان فهرست‌وار به نقد کشید. در ادامه به توضیح هریک از مهم‌ترین خصیصه­‌های فکری فرهادپور خواهیم پرداخت.

1. مالیخولیای جمعی؛ وجه مشترکِ بیشینه‌­ی اندیشه­‌های مراد فرهادپور، خصیصه­‌ی مالیخولیایی و ناامیدی از همه­‌ی جریان­‌های فکری در ایران است؛ زیرا وی به مثابه­‌ی یک مارکسیست، شاهد روی­گردانی همگان از «گریزناپذیری انقلاب» است. وی خود را در میان «بی­‌جانان»، تنها می­‌بیند.[6]
2. برداشت مغرضانه و یک‌سویه از صنعت فرهنگی؛ مراد فرهادپور با آنکه همه­‌ی دیدگاه‌­های فرهنگی خود را در چارچوب ایدئولوژی پسامارکسیسم می‌­بیند، اما باز هم معتقد است که «فرهنگ در ایران، [به ویژه سینما] تحت تأثیر نظام سرمایه­‌داری غرب به یک کالای بی­‌ارزش تجاری تبدیل شده است». شاید بخشی (و نه همه) از این انتقاد وی بجا باشد، اما باید پرسید که آیا «صنعت فرهنگی» و «چیزواره شدن (شی‌وارگی) فرهنگ» در برابر ایدئولوژیزه کردن فرهنگ، سخنی ندارد؟ پاسخ روشن است، از نظر مکتب فرانکفورت، فرهنگ نباید با بازی­‌ها و ایدئولوژی­‌های تنگ، حالتی امری و ساختگی یابد. البته نقد مراد فرهادپور، بیشتر اتکای یک‌سویه بر آرای لوکاچ است. شی‌وارگی از نقطه‌نظر لوکاچ به معنی کالایی شدن است، کالایی شدن روابط انسانی یا به تعبیری چیزواره شدن روابط انسانی و اجتماعی. هنگامی که همه چیز تبدیل به کالا می­‌شود، و کالا می­‌شود همه چیز. از نظرگاه لوکاچ چون عقلانیت مدرن به ویژه پوزیتیویسم هیچ‌گاه درباره­‌ی حقانیت خود تشکیک نمی­‌کند؛ لذا این تمامیت مغفول، همچنان مغفول باقی می­‌ماند. در این دیدگاه، پوزیتیویسم «تمامیت مدرنیته» قلمداد می­‌شود و از یک «گزاره­‌ی جزئی» نتیجه­‌ی «همگانی و جهان­‌گستر» برون کشیده می‌­شود. حال آنکه در مکتب فرانکفورت درست بر باژگونه­‌ی این روند تأکید می­‌شود. این هم یکی از شگردهای نقد مغرضانه و تک‌بعدی است که فقط آن گزاره‌­ای برجسته می‌­شود که باب طبع شخص است.

3-خنثي بودن و ديگر هيچ؛ مراد فرهادپور در کسوت یک مترجم تا حدی توانسته است جریان فکری پسامارکسیسم را در ایران معرفی کند (آن هم با انگشت گذاشتن بر چند چهره‌­ی شاخص، شاید بهتر آن است که بگوییم اندیشمندان پسامارکسیست را در ایران معرفی کرده است)، اما از نظر داشته­‌های «خودی» همچنان خنثی است و بیانش درباره­‌ی اندیشه­‌ی چپ، واگویی همان افکار چپ کهنه در ایران و گهگاه سخنان پسامارکسیست­‌های اروپایی است.

4-مینیمالیسم؛ شاید نکته­‌ی جدید در آرای مراد فرهادپور، نقد ادبی وی باشد که البته آن هم ملهم از «مینیمالیسم» (تقلیل­‌گرایی) ساموئل بکت[7] است. ادبیات مورد نظر فرهادپور، ادبیاتی ناهمسان است که به‌زعم خود، موفق به شکست سد ایده‌آلیسم شده و راهی «رهایی‌بخش» را پیش رو گذارده است. اما آیا این پرسش فرهادپور که «ما اصلاً رمان خوب نداریم و در جهان حرفی برای گفتن نداریم» و «ادبیات ما شکست خورده است» و سایر گزاره­­‌های سلبی، تخریبی از سوی وی می‌­تواند بستری جدید از فعالیت ادبی و انتقادی را باز بگشاید که بر پایه­‌ی آن ادبیات مدام خود را از حلقه­‌ی مفاهیم بیرون کشد و خود را در فرایندی دگرگون‌شونده قرار دهد؟ یا باز با ارزشی تلقی کردن ادبیات بِکِت­‌گونه و ویران‌سازی فرمی به شعارزدگی فرمی و همسان­‌سازی مفهومی می‌­رسیم؟ 

5-معصومیت بر باد رفته؛ چپ­‌های نو در ایران در حوزه­‌ی جامعه­‌شناسی کاربردی وارد نمی‌­شوند و تنها به ارائه­‌ی نظریاتی در حوزه‌­های نظری صرف، دل خوش می­‌کنند. شاید چنین سیاستی، الزامی برای ادامه­‌ی زیست فکری آن‌هاست و یا شاید هم به دلیل راضی نگاه داشتن و جذب همه­‌ی مخاطبان باشد! اما مراد فرهادپور از این خصیصه­‌ی معصومیت کودکانه، فاصله گرفته است و می‌­کوشد تا از این «تصویر جعلی» فاصله بگیرد، «تصوير جعلي همان تصويري است که در عقل سليم و سنت و افکار عمومي رايج است؛ يعني تصوير کودک به عنوان نماينده­‌ی بي­گناهي، پاکي، معصوميت و بري بودن از همه­‌ی پيچيدگي­هاي آميخته با شري که بزرگ‌سالان را درگير رقابت و حسد و طمع و پول‌دوستي و اين گونه مسائل مي‌­کند، اما تصوير واقعي هماني است که کودکان از خودشان دارند. از منظر اين نگاه، کودک اتفاقاً موجودي خودخواه، بي­‌مسئوليت، بي‌­عاطفه، شرور و خشن است که بايد با او در نهايت خشونت رفتار کرد» (تهران، پاریس، ص 99).

6-دردنمونِ[8] گروه سوم؛ مراد فرهادپور به‌زعم خود، نماینده­‌ی فکری کسانی است که از لحاظ فکری از دو حزب راست (اصول­گرایان) و چپ (اصلاح‌طلبان) ایران تخلیه­‌ی فکری شده‌­اند و در پی بارگیری فکری از «گروه سومی» هستند که حرف‌های تازه‌­تر و کاراتری داشته باشد. وی در این راستا، نخست به سراغ «زنان» می­‌رود، «مسئله‌­ی زنان، گِره‌­گاه به هم پيچيدن روابط و تناقضات سنتي و مدرن است. زنان به راستي نقش سيمپتوم يا علائم درد و بيماري جامعه را ايفا مي‌کنند، پس زن مي­‌تواند سيمپتوم يا دردنشان يک جامعه­‌ی بيمار و بحران‌زده محسوب شود و حذف و غيبت او به صورت کامل يا نسبي مي­‌تواند يک سرپوش ايدئولوژيک بسيار مؤثر باشد» (تهران، پاریس، ص 88).

7-پساسوسیالیسم؛ این مکتب فکری (که از آن با نام پساکمونیسم[9] نیز یاد می­شود) کوششی است که اغلب از سوی گروه­‌های سوسیال و در راستای پسامدرنیسم صورت می­‌گیرد. به سخنی رساتر، با فراهم آمدن فضای نقدِ مدرنیسم و پدیدار شدن پسامدرنیسم، گروه­‌های سوسیال و کمونیست با بازخوانی شماری از گزاره‌­های پیشین خود به پی افکندن پساسوسیالیسم همت گماشتند. نکته­‌ی جالب توجه این است که پایگاه فکری این مکتب همانند مراد فرهادپور، بیشتر برگرفته از «مکتب فرانکفورت» است.

8-شکست و شهرت؛ یکی از خوانش‌­های فرهادپور درباره­‌ی شهرت رمان­‌نویسان، اشاره به فرایند «شکست» است، فرایندی که در آن به وضعیت انسان‌ها عمیقاً بدبینانه‌ نگریسته می­‌شود. این حس بدبینی[10] اغلب با قریحه­‌ی طنزپردازی نیرومند و غالباً نیش‌دار همراه است (مانند آثار ساموئل بکت، صادق هدایت و...).[11] به نظر می­‌رسد که خود وی نیز برای «شهرت» از همین شیوه استفاده می­کند و نقدهای تند و آتشین وی به هنرمندان، نواندیشان و دیگران در همین فرایند قابل بررسی است.[12]

9-کاپیتالیسم + امپریالیسم؛ مراد فرهادپور همانند بسیاری از همگنان چپ خود در ایران، هیچ‌گاه به «کاستی‌های درونی» و «تک‌بعدی بودن» مارکسیسم اعتقاد ندارد. ویژگی شگفت‌آور این گروه، چنگ در انداختن به «اما و اگرها» و البته «توهم توطئه» است. از نظرگاه مراد فرهادپور آنچه مارکسیسم، کمونیسم و استالینیسم را با شکست مواجه ساخت، توطئه­‌های امپریالیسم و فرزند فکری آن، کاپیتالیسم بود. جالب­‌تر آنکه، فرهادپور اقبال نه چندان درخشان نسل امروزی ایران به پسامارکسیسم را نیز به جذبه­‌ها و قدرت «نئوکولونیالیسم» ارتباط می­‎دهد. این قرائت «رمانتیک» از مارکسیسم، به سبب «شکست عشق دیرین» آن‌ها است.[13]

منابع:

آدرنو، تئودور (1385)؛ علیه ایده‌­آلیسم، ترجمه‌­ی مراد فرهادپور، انتشارات رخداد نو.

بدیو، آلن (1387)؛ منتخبی از آثار آلن بدیو؛ گزینش و ویرایش مراد فرهادپور، صالح نجفی و علی عباس ‌بیگی، انتشارات رخداد نو.

بکت، ساموئل (1374)؛ آرنولد آلوارز، ترجمه­‌ی مراد فرهادپور، انتشارات طرح نو.

فرهادپور، مراد (1380)؛ نشانه‌شناسی یازده سپتامبر؛ نیویورک، کابل؛ گفت‌وگو با یوسف اباذری، انتشارات طرح نو.

فرهادپور، مراد (1384)؛ دیالکتیک روشنگری؛ تئودور آدورنو و ماکس هورکهایمر، برگردان به همراه امید مهرگان، انتشارات رخداد نو.

فرهادپور، مراد (1385)؛ منتخبی از آثار اسلاوی ژیژک، انتشارات رخداد نو.

فرهادپور، مراد (1387)؛ پاریس، تهران؛ نقد سینمای عباس کیارستمی؛ به همراه مازیاراسلامی، انتشارات فرهنگ صبا.

فرهادپور، مراد (1388)؛ پاره­های فکر، جلد 2، انتشارات طرح نو.

فرهادپور، مراد؛ شیطان، ماخولیا و تمثیل؛ بازنشر در تارنمای اندیشه‌سرا؛

http://www.andishesara.com

فرهادپور، مراد؛ داستایوفسكی، نیهیلیسم و نیچه؛ بازنشر سخنرانی در؛

http://www.prospect.blogfa.com/post-91.aspx

 Erjavec, A. C. (2003). Postmodernism and the Post-Socialist Condition: politicized art under late socialism. Berkeley, Calif; London, University of California Press