با محسن روستایی درباره این کتاب، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در پی می‌آید:

در ابتدا بفرمایید که پیش از انتشار کتاب، متن این فرامین و اسناد در کجا نگهداری می‌شد؟
مجموعه اسنادی به نام مرقعات وجود داشت که در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شد و نام کاملش «مرقعات جدایی هرات از ایران» بود. این اسناد حدود ۶۸ برگ بود و منحصر به فرد. شبیه آن در هیچ مرکز دیگری وجود نداشت. این مجموعه شامل فرامین ناصرالدین شاه به قوام‌الدوله و افراد دیگر می‌شد. و در بردارنده وقایع هرات، جنگ مرو، حوادث سیستان و موضوعات دیگر بود که من بعد از دریافت آنها، کوشیدم تا به درستی بازخوانی شوند. تصویر برخی از این اسناد را هم در کتاب آورده‌ام. علاوه بر این در پیشگفتار کتاب، در مورد فرآیند کار پژوهشی توضیح داده‌ام و در دو مقدمه، راجع به میرزا قوام‌الدوله که پیشکار ایالت خراسان بود و مبحث جدایی هرات از ایران و جغرافیای تاریخی هرات که مطابق معاهده پاریس از ایران جدا شد، توضیحاتی داده‌ام.
 
این فرامین بیشتر به چه دوره تاریخی تعلق دارند؟
ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۸ روی کار می‌آید و این اسناد، از سال ۱۲۶۸ تا ۱۲۸۱ قمری را در برمی‌گیرد. که تقریبا سال‌های اولیه و میانی حکومت ناصرالدین شاه است. در این دوران وقایع مهمی روی می‌دهد که از آن جمله می‌توان به عزل و قتل امیر کبیر، روی کار آمدن میرزا آقاخان نوری، جدایی هرات اشاره کرد.
 

این فرامین خطاب به چه کسانی نوشته شده‌اند؟
اغلب این فرامین و نامه‌ها به قوام‌الدوله نوشته شده‌اند. قسمتی از آن هم به حشمت‌الدوله حمزه میرزا است که در آن زمان به ولایت خراسان حاکمیت پیدا می‌کند. اما بیش از هفتاد درصد آنها خطاب به قوام‌الدوله است.

از نقش میرزا محمد قوام‌الدوله آشتیانی بگویید.
میرزا محمد قوام‌الدوله که به مستوفی آشتیانی معروف است، از خاندانی آمده که همه از مستوفی‌ها و محاسبه‌گران دربار قاجار بودند. در سال ۱۲۶۷ به قوام‌الدوله ملقب می‌شود. در سال ۱۲۷۲  به علت آشفتگی‌های آذربایجان، حاکم خراسان که حسام‌السلطنه بود، بر سرداری و حاکمیت خراسان تسلط نداشت و از آشتیانی می‌خواهد که وزارت خراسان را بپذیرد. وزارت در آن دوران به معنای نایب‌الحکومه بودن و پیشکار مالی است. و چون در آن هنگام، اوضاع مالی و حکومتی آشفته می‌شود، او مشاور حسام‌السلطنه می‌شود تا امور مالی حاکمیت خراسان را به عهده بگیرد. چون مستوفی‌گری و حسابداری در خانواده آنها قدمت داشته، قوام‌الدوله از نظر مالی و سیاسی می‌تواند در آن منطقه اوضاع را سامان دهد. اکثر فرامین هم وقایع این منطقه را در برمی‌گیرد.

این فرامین توسط چه کسی نوشته می‌شد؟ شخص شاه یا کاتب؟
یکی از مواردی که سندپژوهان تاریخی باید به آن آگاهی داشته باشند، شناخت دستخط رجال تاریخی و سیاسی است تا متوجه شویم که فرد خودش آن سند را نوشته یا این که به کاتبی گفته و او آن را نوشته است. معمولا شاهان خودشان فرامین را صادر نمی‌کردند. دستورش را می‌دادند اما خودشان آن‌ها را نمی‌نوشتند. کاتبین و منشیان درباری آنها را می‌نوشتند. سپس شاه متن فرامین را تایید و توشیح می‌کرد و با آداب فرمان‌نویسی صادر می‌شد. پژوهشگر اسنادی باید متوجه باشد که این توشیح‌ها، فرمان شاه است که بر ان فرمان نکته‌ای را گوشزد کرده است. به عنوان مثال، در فرمان بیست و هفتم که تصویرش در کتاب هم آمده، دیده می‌شود که فرمان با خط شکسته نستعلیق نوشته شده اما در بین سطور و بالای آن، ناصرالدین‌شاه تعلیقه و تکمله زده است.

کمی درباره ماجرای جدایی هرات از ایران توضیح دهید.
در این کتاب، فرامین و اسناد محوریت دارند و اگر وارد محتوای اسناد شوید، خیلی احساس نمی‌کنید که این اسناد در مورد جدایی هرات از ایران است. اما تاثیرات این ماجرا در اسناد دیده می‌شود. از دوره محمدشاه، مساله جدایی هرات از ایران به خاطر جنگ‌های که رخ داد مطرح بود. در دوره میرزا آقاخان نوری، تسلط ایران از هرات برداشته شد. میرزا آقاخان نوری، بعد از درگیری‌های مختلف بین ایران و انگلستان بر سر هرات، به انگلستان وعده رشوه‌های کلان داد که هرات برای ایران بماند اما در نهایت هم حسام‌السلطنه نتوانست هرات را حفظ کند. فرخ خان امین‌الدوله، نماینده میرزا آقاخان نوری از طرف ایران و به میانجی‌گری فرانسویان به پاریس می‌رود و در سال ۱۸۷۵ میلادی، معاهده پاریس، فیمابین ایران و انگلستان و پاریس امضاء می‌شود و بعد هم نماینده بریتانیا آن را توشیح می‌کند. محتوای این معاهده در پانزده فصل تنظیم شده است. در دوره قاجار قراردادهای ننگین زیادی بسته شد. در این پانزده فصل هم بیشتر منافع فرانسه و انگلستان دیده شده تا منافع ایران.

جنگ مرو بر سر چه بود؟
بعد از جدایی هرات در بخش ترکمنستان درگیری‌هایی رخ می‌دهد. شورش‌های محلی که به نوعی منجر به استقلال آن منطقه از ایران می‌شود. قوای نظامی ایران موفق شدند ترکمن‌ها را شکست دهند. اما بعد از شکست آنها، بسیاری از سربازان ایرانی به خاطر بی‌آبی و شرایط بد منطقه تلف شدند. این جنگ بین قوای ایران و ترکمن‌ها به رست‌خیز معروف شد و یکی از جنگ‌هایی بود که منجر به جدایی ترکمنستان از ایران شد. و دیگر قوای ایران، تسلطی روی این منطقه نداشتند. ترکمنستان از ایران انفصال پیدا کرد و بعد از شکست قوای ایرانی، که باعث شد منطقه مرو و سرخس توسط ترکمن‌ها تصرف شود، ناصرالدین شاه، حشمت‌الدوله را مورد بازجویی قرار داد.

اهمیت این کتاب را در چه می‌دانید؟
اهمیت این کتاب، در درجه اول از نظر سندشناسی است تا تاریخی. نکته دیگر این که مخاطب امکان این را دارد تا تصاویر اسناد را با محتوای بازیابی شده، تطبیق دهد. و مساله دیگر این که تمام اطلاعات این اسناد، منحصر به فرد و بکر هستند و به همین دلیل از جمله کتاب‌هایی است که می‌توان به آن ارجاع مستند داد.