به گزارش فرهنگ امروز به نقل از دبا؛ حکومت قاجار بی‌گمان ماهیتی استبدادی داشت و همانند فرمانروایان بدوی پیشین، مردم را رعیت خود می‌شمرد؛ اما با دگرگون شدن اوضاع قبلی و محدودشدن خصلت پلنگی این فرمانروایی، به خصوص در دورۀ ناصری و محدودشدن چشمگیر قتل‌عام‌هایی گسترده، نظیر قتل‌عام‌های پیاپی ادوار قبل، اندرزنامه‌نویسان این دوره نه‌تنها مفهوم عدالت در معنای عنایت شهریار، هر چه بیشتر به معنای وظیفۀ او در رعایت حقوق رعیت بر ذمۀ وی توسعه یافت، بلکه در تعدادی اندرزنامه‌ها، اندرزها نیز از شکل و شیوۀ اندرز غیرمستقیم، به اندرز و خطاب مستقیم بدل شد و این بار شخص شاه، نه وزیر یا سلطان فرضی و مجهول، به صراحت تمام مخاطب قرار گرفت.

در این مجموعه می‌توان به اطلاعاتی در زمینۀ همه رخدادهای زمانمند و قابل دسترس تاریخ قاجاریه و تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و روابط خارجی ایران در فاصلۀ درگذشت کریم‌خان زند تا انقراض سلسلۀ قاجاریه، همراه با نگاهی کلی به مهم‌ترین حوادث ایران از سقوط اصفهان تا فروپاشی زندیه، که خود حکم زمینۀ تاریخی بحث به شمار می‌رود، دست یافت. در کتاب سعی شده است تا به دلیل اهمیت پیوند رخدادها با مقولۀ زمان، ساخت اولیه و اصلی داده‌های تاریخی بر تربیت زمانی حوادث استوار و عرضه گردد. ارجاعات این مجموعه عمدتا بر بنیاد منابع و مآخذ اصلی و عمدۀ تاریخ قاجاریه، اعم از متون و کتب تاریخی خطی یا چاپی، اسناد و مدارک، فرمان‌ها و رقم‌ها، خاطرات، گزارش‌ها و روزنامه‌ها و نشریات و مجلات تنظیم یافته است. در لابلای صفحات کتاب نمودارها و شجره‌هایی از انساب قرار دارد. برخی از این سیاست‌نامه‌ها نگاشتۀ دولت‌مردان دربار قاجاری است، تعدادی نیز حاصل قلم علمای شرع است، چه علمای مردمی و چه وعاظ السلاطین. برخی هم نگاشتۀ دراویش این دوران است. چند رساله نیز حاصل اندیشه و قلم نویسندگانی بدون وابستگی به حکومت قاجار. در انتخاب این اندرزنامه‌ها تنوع شخصیت و گوناگونی کلی گرایش‌های کم و بیش متفاوت نویسندگان آنها اصالت داشته است، نه صرفاً محتوای آنها.

دو اندرزنامۀ نخست «شیم عباسی» و «تحفۀ عباسی» اثر محمدصادق مروزی ملقب به وقایع‌نگار است. شیم عباسی اثری است کوتاه اما ادیبانه و پر از نکات کاربردی در سیاست و مملکت‌داری. نویسنده در این اثر کوشیده با بیانی زیبا و کوتاه، وظایف اصلی فرمانروایی و قواعد حکومت را به عباس میرزا و هر خوانندۀ دیگر اثر خویش بیاموزد.

محتوا و نویسندۀ برخی از رساله‌های این مجموعه بدین ترتیب است:

تحفۀ عباسی اثر دیگر مروزی است که به نام عباس میرزا نوشته شده است. نویسنده در این اثر با شکلی منظم و در قالب هفت تحفه، اندرزهای سیاسی و اخلاقی خویش را که در نظر او از لوازم فرمانروایی مطلوب است، مطرح کرده و زمامداری شایسته و آرمانی را منوط به رعایت آنها می‌شمرد. سخنان و اندرزهای وقایع‌نگار در قالب این تحفه‌های هفتگانه صریح و بی‌پرده است. او نیز همانند اندرزنامه‌نویسان سلف، افزون بر توسل و تمسک به احادیث و روایات نبوی، در جای‌جای نوشته خویش به داستان‌هایی استناد جسته است که ریشه در وقایع تاریخی ندارند.

دو اندرزنامۀ دیگر این کتاب یعنی «آثار عقل در سیاست مدن» که بخشی از تحفة الملوک است و «میزان الملوک» که اثری است مستقل توسط نویسنده‌ای واحد یعنی سیدجعفر اسحاق کشفی دارابی نوشته شده‌اند. کشفی این دو اثر را به درخواست شاهزاده محمدتقی میرزا یعنی پدر ابوالحسن میرزا شیخ‌الرئیس قاجار نوشته است. تحفة الملوک اثری است فلسفی ـ عرفانی. به همین دلیل نیز بحث سیاست مدن آن در پیوند با همین نگاه و نگرش فلسفی ـ عرفانی و متأثر از اخلاق ناصری و «سیاست مدینه و آراء اهل المدینة الفاضله» فارابی تنظیم شده و انعکاس عقاید سیاسی نویسندۀ آن است. حال آنکه میزان الملوک نوشته‌ای است در اندرز سیاسی که به قصد تأدیب و تعلیم مخاطبان و حاکم وقت بر بنیاد اهداف اندرزنامه‌های سیاسی نوشته شده است.

چهار فصل سلطانی یا شیم فرخی نوشته‌ای است از ملاعباس ماکویی مشهور به حاجی میرزا آقاسی. در این رساله نویسنده پس از ذکر مقدماتی به سراغ اندرزهای سیاسی رفته و در همان آغاز پس از تأکید بر اینکه در تعاون و تمدن، کثرت حقوق منوط به کثرت اعمال نیست، به این نتیجه می‌رسد که همانند عرصۀ تربیت نفسانی و قلمرو سلوک که وجود خادم و مخدوم ضروری است، در عرصۀ تعاون نیز وجود خادم و مخدوم ضرورت دارد.

دو رسالۀ بعدی یعنی «سؤال و جواب حکیمانه» و «شمس الانوار یا قانون سلطنت» نوشتۀ محمدهاشم آصف ملقب به رستم الحکما است. رسالۀ بعدی این مجموعه، اثری است به نام خصایل الملوک که توسط اسدالله ابن عبدالغفار ابن آقایی شهرخواستی مازندرانی متخلص به نادر تألیف شده است. نویسنده اندیشه‌ها و اندرزهای سیاسی خویش را در این کتاب در قالب بیست خصلت سامان داده است. دو خصلت نخست کاملا ماهیت اندرز اخلاقی دارند و در واقع تمهید مقدمه‌ای محسوب می‌شوند برای گفتگو از موضوع خصلت سوم یعنی «لزون نظم و نسق در عالم از جهت تمشیت مهام بنی‌آدم».

رسائل جلد اول به ترتیب عبارتند از: شیم عباسی، تحفه عباسی، آثار عقل در سیاست مدن، چهار فصل سلطانی، داستان سؤال و جواب حکیمانه، شمس الانوار (قانون السلطنه)، خصایل الملوک (جهان‌آرا).

مشکوة محمدیه، تحفة الناصریة فی معرفة الالهیة، میزان الملوک و الطوائف و صراط المستقیم فی سلوک الخلائف، سیاست مدن، روح الاسلام و صراط المستقیم علی الأنام و قوام الملک رساله‌های تشکیل‌دهندۀ جلد دوم این کتاب هستند.

شرح عیوب و علاج نواقص مملکتی ایران، ادب وزراء یا شرح رسالۀ جنگ شیر و فیل، قانون حکومت ایران، منهاج العلی، رسالۀ توضیح المسائل، احکام المدن، قانون ناصری: قانون میرزا سعیدخان وزیرالدوله، رسالۀ وجوب سلطنت ناصرالدین شاه و عادت الملوک در جلد سوم آورده شده‌اند.

در جلد چهارم و پایانی نیز این رساله‌ها آورده شده است: میزان الملل، تحفۀ خاقانیه، رساله‌ در وجوب دعای شاه، رساله در اصلاح امور، سلوک و ملوک مظفری، رسالۀ تحفة الملوک، قانون مظفری و رساله در تعریف تشکیل ملت متمدن.

زرگری‌نژاد، غلامحسین، سیاست‌نامه‌های قاجاری: سی و یک اندرزنامۀ سیاسی عصر قاجار (چهار جلد)، تهران، نگارستان اندیشه، 672 صفحه، شمارگان: 1000، قطع: وزیری، 1395.