به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ «تفریحات ایرانیان» مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجار نوشته رودی مته چهارشنبه ۱۹ تیرماه در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب نقد و بررسی شد. در این نشست که با همکاری انجمن ایرانی تاریخ برگزار شد ابراهیم موسی‌پور، سید سعید میرمحمدصادق و مانی صالحی علامه (مترجم) درباره این کتاب سخنرانی کردند.

مسکرات و مخدرات از دوران باستان تا عصر حاضر به گونه‌های متنوعی در حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران تأثیر گذاشته است. مته بر آن است که مصرف برخی از مشروبات در میان نخبگان ایرانی در دوران باستان و حتی پس از اسلام رواج داشته است، به طوری که در برخی موارد بر قدرت و توان نظامی و کیفیت رهبری سیاسی تاثیر منفی گذاشته است. او شکست شراب آلوده شاه اسماعیل در جنگ چالدران را از این دست تأثیرات می‌داند.

رودی مته بر این باور است که اگر غنای سنت فرهنگی ایران و فقر نسبی اسناد اجتماعی ـ اقتصادی برای هر دوره‌ای تا قبل از عصر جدید را هم به مورد قبل اضافه کنیم، می‌توان فهمید که چرا محققان تأثیرات سکرآور مواد مخدر و الکل را بیشتر همچون استعاره‌ای شاعرانه نگریسته‌اند. همچنین نیروی جاذبه فرهنگ که تمایل داشته حقیقت و تعالی را از واقعیت خارجی ملموس باارزش‌تر و معتبرتر بداند، باعث شده ایران‌پژوهان، چه ایرانی و چه خارجی، تحقیق در فعالیت‌های متعالی‌تر و روحانی‌تر حیات بشری را بر علاقه‌شان به ابعاد مادی زندگی از جمله موضوع تولید و مصرف ترجیح دهند.



موسی‌پور سخنانش را با اشاره به لغزش‌هایی که در کتاب وجود دارد آغاز کرد و گفت: در حوزه جهان اسلام ما با انبوهی نام مواجه هستیم؛ نام‌هایی از ترکی، بربرها، اردو و... که باید متن اصلی کتاب را دید و در مواردی خطای خود نویسنده است. زیرا مته با برخی از واژه‌ها مانند «متطبق» آشنا نبوده و آن را اشتباه نوشته است. «نعیما» در کتاب «نعیم» نوشته شده و قهوه نیز شراب جامد ذکر شده است. در جایی از متن «الله‌وردی خان» ارمنی نامیده شده در صورتی که گرجی بوده است.

وی افزود: در بخشی از کتاب به سروده‌ای از رودکی اشاره شده که مترجم آن را اشتباه ترجمه کرده است. شعر درست رودکی چنین است: «مادر مِی را بکرد باید قربان / بچه او را گرفت و کرد به زندان» که در همانجا صالحی علامه پاسخ داد که این شعر رودکی را ذهنی نوشته‌ام و به متن مراجعه نکرده‌ام.

موسی‌پور پس از شمردن لغزش‌ها به متن کتاب نیز از بعد تاریخ اجتماعی اشاره کرد و گفت: نوشته رودی مته شاهکاری است برای کسانی که می‌خواهند تاریخ اجتماعی بخوانند و از این بعد کتاب جذابی است. ما در حوزه تاریخ اجتماعی کار ارزشمند بسیار کم داریم اما فرنگیان منابع بسیاری از جمله اسناد در دسترس دارند. به طور مثال درباره تجارت قهوه پرتقالی‌ها از ۵۰۰ سال پیش اسناد خود را نگهداری کردند و آرشیوهایی در این زمینه دارند.

این پژوهشگر تاریخ در ادامه به دوره قاجار نیز اشاره کرد و گفت: در مطالعات تاریخی دوره قاجار اطلاع ما از قیمت‌ کالا و تبادل کالا بسیار پایین است و اسناد تاریخی در این زمینه محدود است به همین دلیل نوشتن تاریخ اجتماعی و اقتصادی در ایران دوره قاجار بسیار سخت است. مته در این کتاب منابع هلندی، پرتقالی و اسپانیایی را دیده و کار ارزشمندی در اختیار ایرانیان قرار داده است. از رودی مته بسیار سپاسگزاریم که درباره آسیب‌شناسی اجتماعی در ایران تحقیق کرده‌اند.

وی افزود: در بخشی از کتاب مته به این مساله اشاره می‌کند که به نظر نمی‌رسد مصرف نوشیدنی پس از تازش اعراب و از قرن هشتم در ایران کاهش یافته باشد و اسنادی که با بافتارمندی می‌توانیم تفسیر تاریخی از آن‌ها به دست بیاوریم این سخن را تایید می‌کنند. مته فکت‌های بسیاری که در تاریخ اجتماعی دیده نمی‌شد در این کتاب آورده که از این مساله از ویژگی‌ها و امتیازات کتاب به‌شمار می‌آید.    

موسی‌پور ادامه داد: رودی مته بسیار باهوش است. مولفه حکومت قدرت است و مته روان و ساده به پیش‌فرض گفته «گاهی به توصیه‌های علما توجه نشان می‌داد» ما جمله‌بندی‌های بسیار خوبی یم‌توانیم در کتاب ببینیم.

وی افزود: خرده فرهنگ‌ها در ایران بسیار است و مجموعه فرهنگ‌هایی از آن به وجود آمده است. شراب در ایران از صدر اسلام ممنوع بوده است اما ما خرده فرهنگ‌هایی داریم که پدیده جالبی است و من نام آن را نهان نوشی گذاشته‌ام. و در جاهایی به طنز به آن اشاره کرده که با دستمال جام را می‌گرفتند که دستش نجس نشود! ظل‌السلطان می‌گفت: «چای سر بیار!» نجاست را از نظر شرعی قبول داشتند اما نوشیدنش را خیر! نکته مهمی در دین عامیانه وجود دارد که بخش‌هایی که از فقه سخت نیست می‌پذیرند و در جاهایی که به زندگی‌اش آسیب می‌زند رها می‌کند.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: مته اشاره کرده در دوره صفویه گزارش‌هایی در دست داریم که می‌گوید شرابخوری برای طبقات بالای جامعه است و من یک نقد روشی در این زمینه دارم که در تاریخ اجتماعی باید کمی از روش‌های سنتی برای جمع‌آوری داده‌ها و پردازش و تفسیر فراتر برویم. وی می‌گوید که در دوره قاجار مصرف الکل مربوط به طبقه بالای جامعه بوده و در تبریز مکان‌هایی وجود داشته که مردم از همه طبقات در آن رفت و آمد می‌کردند. اگر مته می‌خواهد بگوید که این مساله با دوره صفویه فرق داشت باید فکت‌هایی را درکتاب می‌آورد.

وی افزود: وقتی نویسنده در این کتاب این‌گونه نتیجه می‌گیرد که فقط طبقات بالای جامعه در دوره صفویه شراب می‌خوردند و فقرا از آن سهمی نداشتند و در دوره قاجاریه شراب خوردن به طبقات پایین جامعه نیز رسوخ کرده است. در تاریخ اجتماعی صفویه ما درباره قهوه خوردن فقرا هم داده‌هایی نداریم و به این شکل نمی‌توان دسته‌بندی تاریخی کرد. به همین دلیل تاریخ اجتماعی به‌وجود آمد مسیری را طی ‌کند که هرمنوتیک و بافت تاریخی داشته باشد.

موسی‌پور در پایان سخنانش به بحث تنباکو پرداخت و اظهار کرد: درباره جنبش تنباکو از نظر تاریخ‌نگاری اجتماعی مته تنها کسی است که به نکاتی اشاره کرده است که در تاریخ اجتماعی ایران مغفول مانده است.




سید سعید میرمحمد صادق نیز سخنانش را با سروده‌ای از نجیب کاشانی آغاز کرد و گفت: «ثنا می‌کنم ایزد پاک را / مدور کن حب تریاک را» نجیب کاشانی از شاعران پارسی سده یازدهم هجری در روزگار صفوی است که در عصر شاه سلیمان و شاه سلطان‌حسین می‌زیست و در سبک هندی شعر می‌سرود. وی کتابی با نام تاریخ کشیک‌خانه دارد که در این کتاب مراسم هر روز دربار شاه سلیمان را که مهمان ویژه و شاهزاده‌ای به نام اکبر دارد گزارش‌ می‌دهد. حب تریاک زمینه دارویی داشته و دیوان‌هایی که در آن دوره وجود دارد به این مساله اشاره کرده است.

معاون فرهنگی و پژوهشی موسسه خانه کتاب ادامه داد: ما در ایران فقر پژوهشی در حوزه تاریخ اجتماعی داریم. اما غربی‌ها نیز با اینکه کارهای ارزشمندی در این زمینه انجام داده‌اند ضعف ساختاری در پژوهش‌هایشان وجود دارد و آن ضعف ساختاری به عمق متون تاریخی و ادبی برمی‌گردد که از چشم پژوهشگران غربی مغفول مانده است. در خارج از کشور به تاریخ اجتماعی باریک‌بینانه نگریسته نمی‌شود تنها موردی که وجود دارد این است که دست آن‌ها در پژوهش باز است و آن‌ها زمینه پژوهش و تحقیق در این مساله را دارند. در ایران نیز در این زمینه کارهایی انجام می‌شود اما محدودیت‌هایی وجود دارد، گاهی پژوهش‌هایی در زمینه تاریخ اجتماعی انجام می‌شود اما به مرحله چاپ نمی‌رسد.

وی افزود: مته کتابش را از مواد مخدر آغاز می‌کند و به توتون و تنباکو می‌رسد. مته در این کتاب به چند هدف اشاره می‌کند. نگاه به نمود مادی مواد کیفی‌آور و خاصیت داروشناسی آن. ابزار و ادواتی که برای مصرف این مواد استفاده می‌شود و دیگری بررسی مسایل اقتصادی و اجتماعی و سیاسی از نگاه مولف است. همچنین ارایه تاریخ اجتماعی از شیوه‌ها و رویکرد ایرانیان به مواد مخدر. مته در پایان اهدافش ورود این نوع مواد را در زندگی مردم بررسی می کند و دیگر این‌که این مواد چه فرایندی را بین نهاد قدرت و نهاد مردم دارد که در جاهایی موفق بوده است. وی همچنین از پیشینه شراب نوشی می‌گوید. مته به سمت منابع درجه نخست می‌رود اما این منابع فرنگی هستند و سراغ دیگر پژوهش‌ها نمی‌رود.

میرمحمدصادق ادامه داد: مته در توصیفاتی که ارایه می‌دهد یک جاهایی دچار ابهام می‌شود. در بعضی جاها می‌گوید صوفیان باده‌نوشی می‌کنند که نگاهش تناقض‌گونه در کلام و محتواست که در این اثر این دیدگاه وجود دارد. همچنین نویسنده از توبه شاه تهماسب می‌گوید و در جای دیگر می‌نویسد که به شاه تهماسب در خواب الهام شده است. در برخی جاها از شاه عباس اول سخن می‌گوید و سپس به شاه عباس دوم می‌پردازد که با این نوع نگارش خواننده را دچار سردرگمی می‌کند. ارجاع به منابع نیز این است که معمولا از قدیمی‌ترین منبع شروع می‌شود و این ظرافت‌های پژوهش را نشان می‌دهد.

معاون فرهنگی پژوهشی موسسه خانه کتاب به اسناد فرنگی نیز اشاره کرد و گفت: استفاده از اسناد فرنگی در این کتاب بی‌نظیر است و نگاه غیر ایرانیان را به تاریخ ایران نشان می‌دهد و مته همه این موارد را به شکل سند مستقیم ارایه می‌دهد و برخی از این فکت‌ها قابلیت نقد و تحلیل دارند.

وی افزود: مته نقش این کتاب را از نگارش یک مقاله آغاز کرده و وقتی این پژوهش را در قالب کتاب می‌خوانیم پرش‌های ذهنی را برای خواننده ایجاد می‌کند. در کتاب به اصرار شاه سلیمان به شیخ علی زنگینه برای نوشیدن شراب اشاره می‌شود و وقتی وی امتناع می‌کند مدتی بعد از سمتش برکنار می‌شود. مته سه جا این مطلب را می‌گوید. نبود منابع ایرانی یک ضعف در این اثر محسوب می‌شود، تذکره‌های فارسی آگاهی‌های بسیاری به پژوهشگران و محققان می‌دهد و مته می‌توانست از تذکره‌ها به عنوان منبع بهره بیشتری ببرد.

معاون فرهنگی و پژوهشی موسسه خانه کتاب در پایان سخنانش گفت: ورود تنباکو به ایران نیز مساله مهمی است و در منابع دوره صفوی به آن اشاره شده است. نویسنده عرفات‌العاشقین می‌گوید مصرف تنباکو در سال ۱۰۱۷ ق. رواج پیدا می‌کند. منابع تصویری ما از دوره صفوی دربردارنده اطلاعات تاریخی مهمی هستند که پیشرفت‌ها را در آن دوره نشان می‌دهند. ساختارهای پژوهش در این اثر چارچوب خاصی ندارد زیرا از نگارش مقاله آغاز می‌شود و کم کم مطالب گسترده‌تر می‌شود.



مانی صالحی علامه نیز در سخنانی کوتاه گفت: در این جلسه نقد به جنبه‌هایی اشاره شد که بسیار مفید بود. من با ابزار نوین ترجمه نمی‌کنم. مطالب این کتاب فتح بابی است برای پژوهشگران جوانی که می‌خواهند در این زمینه کار کنند. یک نکته که می‌خواهم به آن اشاره کنم هنجارسازی بازارهای بین‌النهرین برای بازارهای شرقی است. آن‌ها هنجارهای اجتماعی را براساس منافع خود به ما تحمیل می‌کنند.

وی افزود: همچنین نام کتاب را نیز تغییر داده‌ایم زیرا نام اصلی کتاب به دنبال لذت‌جویی بود و مشکلاتی فنی را به‌وجود می‌آورد. میرمحمدصادق نیز در پاسخ به تغییر نام کتاب گفت: بهتر بود که نام کتاب تفریجات ایرانیان انتخاب نمی‌شد زیرا تفریحاتی نظیر ورق بازی کردن (گنجفه) که در دوره صفویه رواج داشت و بازی‌های عامیانه و کشتی و... را دربرمی‌گیرد اگر کسی این دوره تاریخی را نشناسد گمان می‌برد که تفریح ایرانیان در دوره صفویه تنها خوردن قهوه و کشیدن دود و نوشیدن شراب بوده است!