فرهنگ امروز/احمد شیرزاد- استاد دانشگاه صنعتی اصفهان؛

١- در چند شماره اخیر نشریه ساینس گزارش‌هایی از وضعیت علمی و چگونگی پژوهش‌های علمی در ایران به چاپ رسیده است. این نشریه با اشاره به اینکه ایران توانسته است در دوره تحریم‌ها همچنان به پژوهش‌های علمی خود ادامه دهد، پیش‌بینی کرده است با برداشته‌شدن تحریم‌ها و برقراری ارتباط‌های علمی گسترده‌تر، پیشرفت علم در ایران شتاب بیشتری به خود می‌گیرد. درمجموع نگاه این نشریه به وضعیت علم و پژوهش‌های علمی در ایران، نگاه مثبتی بود. 

٢- اگر بخواهیم وضعیت فعلی علم در ایران را با سال‌های گذشته مقایسه کنیم، باید بگوییم پیشرفت‌های علمی ایران بسیار محسوس و قابل‌توجه است، ولی اگر بخواهیم این پیشرفت‌ها را برای یک جامعه روبه‌رشد ارزیابی کنیم، باید بگوییم هنوز با ایده‌آل‌ها و آرمان‌های خود بسیار فاصله داریم و درنتیجه باید نسبت به بهبود و اصلاح وضع موجود، پشتکار و جدیت بسیار بیشتری داشته باشیم. 
٣- اگر بخواهیم راهکاری برای بهبود پژوهش‌های علمی در آینده ارائه کنیم، باید به سیر تحول علم در گذشته دقت کنیم. تولید مقاله‌های علمی در دو دهه گذشته، رشد کمی بسیار چشمگیری داشته است. دو، سه دهه پیش، تعداد بسیار کمی مقاله از دانشگاهیان ایران در ژورنال‌های علمی منتشر می‌شد، اما امروزه تعداد زیادی مقاله در نشریه‌های علمی منتشر می‌شود. این افزایش مقالات به لحاظ عدد و کمیت بسیار قابل‌توجه است ولی درحال‌حاضر، مهم‌ترین مسئله ما کیفیت مقالات و اثربخشی آنهاست. در این زمینه، هم باید به بنیادی‌بودن و هم به کاربردی‌بودن مقالات علمی توجه کرد. 
٤- برای ارزیابی کیفیت مقاله‌ها، از شاخص‌ها یا ایندکس‌های متفاوتی استفاده می‌کنند. هرکدام از این شاخص‌ها، یک ویژگی خاص مقالات را در نظر می‌گیرند و ارزیابی می‌کنند. یکی از این معیارها، «شاخص اچ» (Index H) است. این شاخص عددی است که تأثیرگذاری علمی دانشمندان را به صورت کمی نشان می‌دهد. از این شاخص می‌توان برای ارزیابی تأثیرگذاری علمی گروهی دانشمندان نیز استفاده کرد. در ارزیابی فعالیت یک دانشمند چند عامل مهم است ازجمله تعداد مقالاتی که منتشر کرده است و دفعاتی که دانشمندان دیگر به کار این دانشمند ارجاع داده‌اند. یعنی هرچه دیگران بیشتر به مقاله یک دانشمند ارجاع دهند، نشانه این است که آن مقاله مهم‌تر است. «شاخص اچ» این دو عامل را با هم در نظر می‌گیرد. با استفاده از این شاخص می‌توان دانشمندانی را که مقاله‌های تأثیرگذار می‌نویسند، از دانشمندانی که فقط تعداد مقاله زیادی دارند اما مقاله‌هایشان تأثیرگذار نیست، تفکیک کرد. وقتی می‌گوییم «شاخص اچ» یک دانشمند n است یعنی این دانشمند n مقاله دارد که دست‌کم n بار به آن استناد کرده‌اند. برای مثال، زمانی که می‌گوییم «شاخص اچ» یک دانشمند ٢٠ است یعنی این دانشمند ٢٠ مقاله دارد که دست‌کم ٢٠ بار به آن استناد کرده‌اند. گویا «شاخص اچ» در ایران ٥٠ است یعنی ما در کل ایران، ٥٠ مقاله داریم که بیش از ٥٠ بار به آن استناد کرده‌اند که البته این مقدار، عدد کمی است. در کشورهای پیشرفته این عدد بسیار بیشتر است. در نظر داشته باشیم که برخی از افراد به‌تنهایی «شاخص اچ»شان بیشتر از ٥٠ است. بنابراین ما تاکنون در زمینه افزایش تعداد مقالات موفق بودیم و اکنون باید در زمینه کیفیت‌بخشی به مقالات کار کنیم. 
٥- در چند سال گذشته، به‌دلیل وضعیت خاص سیاسی که در کشور حاکم بود و همچنین تحریم‌هایی که بر ایران تحمیل شد، میزان ارتباط‌های علمی بین‌المللی دانشمندان ایران به حداقل ممکن رسید. یکی از موضوعات بسیار مهم در پژوهش‌های علمی این است که هیچ مجموعه‌ای (اعم از افراد، دانشگاه و مؤسسه یا یک کشور)، نمی‌تواند به‌تنهایی و بدون ارتباط با دیگران، پژوهش‌های علمی انجام دهد. امروزه انجام پژوهش‌های علمی ناب و پیشرو، فقط در ارتباط با مجموعه‌های جهانی که در آن زمینه فعالیت می‌کنند، امکانپذیر است. اگر کشوری منزوی شود و ارتباط‌های علمی گسترده‌ای با دیگر کشورهای جهان نداشته باشد، نمی‌تواند در زمینه پیشرفت‌های علمی به موفقیت‌های چشمگیری دست یابد. اگر کشوری منزوی شود، شاید بتواند تعدادی مقاله تولید کند اما این تعداد مقالات بیرون از خود کشور دیده نمی‌شود. این دیده‌نشدن، خود را در تعداد ارجاعات نشان می‌دهد. اگر به ارجاعات برخی از مقالات نگاه کنیم، می‌بینیم تعداد ارجاعات ممکن است خوب باشد، اما این مقاله در سطح جهانی، دیده نمی‌شود بلکه ارجاعات در مجموعه پژوهشگران داخل همان کشور است. این یک نشانه هشدار است. یک پژوهش معتبر، پژوهشی است که از همه‌جای دنیا به آن ارجاع دهند و از طرف دیگر، لازمه تولید این‌گونه مقالات این است که ما با آنها ارتباط داشته و مبادلات علمی دوطرفه داشته باشیم. 
٦- در سال‌های گذشته چند عامل باعث کاهش در شتاب تولید مقالات علمی شد. یکی از این عوامل، تحریم‌ها و فضای سیاسی خاصی بود که حول کشور ایران ایجاد شد. این موضوع باعث شد اولا بسیاری از محققان و دانشمندان ما به‌راحتی نتوانند در کنفرانس‌های خارجی شرکت کنند و ارتباط‌های علمی ما به حداقل رسید. از آن طرف هم تعداد محققانی که گه‌گاه به کنفرانس‌های علمی دعوت می‌شدند و به ایران سفر می‌کردند، به حداقل رسید. تجربه‌ای که من از ارتباط با پژوهشگاه دانش‌های بنیادی داشتم، نشان می‌دهد از بین بسیاری از کسانی که به‌دلیل ارتباط‌ها و شناخت قبلی به ایران دعوت می‌شدند، تعداد زیادی در آخرین روزها اعلام می‌کردند به دلایل شخصی نمی‌توانیم در این سمینار یا کنگره حضور داشته باشیم. درنهایت هم مشخص می‌شد نهادها و دستگاه‌های دولتی آن کشور، به آنها توصیه می‌کردند به ایران سفر نکنند. (فراموش نکنید ما دوره‌ای را از سر گذراندیم که خطر حمله نظامی به ایران جدی بود و این تهدید بارها در رسانه‌های غربی مطرح می‌شد). در فضای ایران‌هراسی‌ای که پدید آمده بود، بسیاری نگران شدند و به همین دلیل به ایران سفر نمی‌کردند. مشکلات ارزی و تنگناهای اجرائی نیز باعث می‌شد ما در اعزام محققان، استادان و دانشجویان به خارج از کشور، با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو شویم. 
٧- یک نکته حاشیه‌ای دیگر که باید به آن توجه کرد این است که در دولت گذشته، فضای وحشتناکی نسبت به ارتباطات خارجی پدید آمده بود. خاطرم هست افرادی از ارگان‌های خاص کشور در دانشگاه‌ها سمینار می‌گذاشتند و به استادان هشدار می‌دادند در کنفرانس‌ها، مراقب ارتباط با افراد و نهادها باشید که شما را تخلیه اطلاعاتی نکنند، یعنی فضایی پدید آمده بود که ارتباط‌های بین‌المللی را ناامن جلوه می‌داد. طبیعی است این فضا، محققان ما را نگران می‌کرد که اگر من به یک سمینار و کنفرانس رفتم و با چند همکار اروپایی و آمریکایی دیدار و گفت‌وگو کردم، چه اتفاقی می‌افتد و آیا این موضوع، نگران‌کننده است و برایم دردسرساز می‌شود یا خیر. هرچند شاید این موضوع در نگاه اول ساده و بی‌اهمیت به‌نظر برسد، ولی اگر واقعا در آن فضا قرار بگیریم، متوجه می‌شویم این موضوع تأثیرگذار است. مجموع این عوامل باعث شده بود ارتباطات علمی ایران به حداقل برسد. 
٨- امیدواریم با پایان تحریم‌ها، مراودات علمی ما بیشتر شود. در گام اول باید بتوانیم کارگاه‌ها، کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی تشکیل دهیم و چهره‌های برجسته علم را از خارج کشور دعوت کنیم. امیدواریم با بهبود فضا، تعداد بسیاری از دانشمندان به کشور ما سفر کنند و پژوهشگران جوان ما را در جریان جدیدترین رخدادهای علمی قرار دهند. امیدواریم با وضعیت سیاسی جدید بتوانیم به‌روز شویم، چراکه در پژوهش‌های علمی، به‌روزبودن موضوع بسیار مهمی است. گام دوم هم این است که دانشمندان و پژوهشگران ما بتوانند در سمینارها و کنفرانس‌ها شرکت کنند. البته این موضوع به بازشدن تنگناهای مالی نیز بستگی دارد. در شرایط فعلی و با کاهش قیمت نفت، حضور در مجامع علمی بین‌المللی دشوار می‌شود. معمولا هر زمان که درآمدهای نفتی کاهش می‌یابد، اولین گروه‌هایی که با پیامدهای آن روبه‌رو می‌شوند، دانشجویان و محققان دانشگاهی هستند. با این‌همه، فکر می‌کنم حتی در این تنگنای مالی کنونی، مشکلات کمتری برای دعوت از دانشمندان خارجی برای حضور در ایران وجود داشته باشد. 
٩- هرچند بسیار گفته شده است وضعیت سیاسی نباید بر روابط علمی تأثیرگذار باشد و شعار زیبایی هم هست، اما در عمل همیشه این‌گونه نیست. باید در نظر داشته باشیم که ما در دنیای ایده‌آل و آرمانی زندگی نمی‌کنیم. همه ما آرزو داریم سیاست در مراودات دانشگاهی و علمی تأثیرگذار نباشد، اما در عمل این‌گونه نیست. برای مثال، در دوره گذشته در فضای ایران‌هراسی‌ای که پدید آمده بود، حتی برخی از ژورنال‌های معتبر علمی گفتند ما از ایران مقاله نمی‌پذیریم. البته ایرانی‌هایی که در آمریکا بودند، کمپین‌های قدرتمندی تشکیل دادند و با این فضاها مقابله کردند. پس می‌بینیم متأسفانه این تنگناها وجود دارد و عوامل سیاسی در دنیای علم و پژوهش هم تأثیرگذار هستند. البته این نکته را در نظر داشته باشید هیچ کشوری نمی‌گوید ما می‌خواهیم سیاست را در علم دخالت دهیم، اما در عمل می‌بینیم اگر دانشمندی خواست به سفر برود، به او می‌گویند به این کشور نرو، چون ممکن است برایت مشکلاتی پیش بیاید. پس در ظاهر سیاست و علم از هم جدا هستند اما در عمل می‌بینیم سیاست می‌تواند در علم تأثیرگذار باشد؛ درست مثل این موضوع که ادعا می‌کردند ما نمی‌خواهیم تحریم‌ها مانع تجارت دارو شود و بر سلامتی ایرانی‌ها تأثیر بگذارد، اما در عمل می‌دیدیم وضعیت به‌گونه‌ای دیگر بود. 
١٠- نکته بسیار مهمی که در پایان باید به آن توجه کرد، این است برخی از شاخه‌های علوم پایه، نظری است؛ به بیان دیگر، کسانی که در حوزه‌های نظری مانند فیزیک نظری فعالیت می‌کنند، به امکاناتی مانند دستگاه‌ها و ابزارهای علمی، چندان احتیاجی ندارند. معمولا نیازهای این گروه محدود است و شامل مقالات دیگر دانشمندان و ارتباط‌های اینترنتی و مواردی مانند این می‌شود. اما کسانی که در شاخه‌های تجربی فعالیت می‌کنند، به لوازم و تجهیزات آزمایشگاهی نیاز دارند. تجهیزات این دسته از پژوهشگران معمولا از نوع ابزارهای دقیق آزمایشگاهی است که تهیه آنها دشواری‌های خاص خود را دارد. در بسیاری از موارد این ابزارها بسیار‌ گران هستند و در برخی از موارد هم مانند دوره تحریم‌ها، به‌دلیل قطع ارتباط‌های بین‌المللی، برای تهیه این موارد دچار مشکل می‌شویم. نمونه‌اش دوره تحریم‌های گذشته بود که دانشمندان ما برای تهیه ابزارهای آزمایشگاهی دچار مشکل شدند. به هر روی خوشبختانه این تحریم‌ها به پایان رسید و اکنون در این زمینه دیگر مشکلی نیست و امیدوارم مشکلاتی از این دست هم دیگر پیش نیاید. در کنار این موضوع خوب است به موضوع دیگری اشاره کنم که بیشتر جنبه داخلی دارد و چندان مرتبط به تحریم‌ها نیست. هر زمانی که وضعیت مالی دولت خوب و مناسب بود و بودجه کافی به دانشگاه‌ها اختصاص یافت، برخی در تهیه این موارد مصرفی یا لوازم آزمایشگاهی زیاده‌روی کردند. در برخی از موارد این لوازم و تجهیزات، بیش از مقدار مصرفی تهیه می‌شود و ممکن است در انبارها تلف شود. یا اینکه نمونه‌ای از یک دستگاه گرا‌ن‌قیمت با صرف هزینه زیاد تهیه می‌شود اما در به‌کارگیری از این دستگاه آن‌قدر تعلل می‌شود که نمونه بهتر و کامل‌تری از همان دستگاه به بازار عرضه می‌شود و نمونه قدیمی‌تر کارایی خود را از دست می‌دهد. پس بهتر است برنامه‌ریزی‌هایی برای استفاده بهتر از منابع انجام شود. درعین‌حال، تأکید می‌کنم موضوع برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از امکانات، موضوعی بسیار مهم است که ربطی هم به مشکلات داخلی و خارجی ندارد و از طرف دیگر موضوعی همیشگی است، یعنی مشکل دیروز ما نبود یا توصیه ما برای امروز و فردا نیست، بلکه توصیه‌ای است که همیشه و همه‌جا باید به آن عمل کنیم. 

روزنامه شرق