به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ نشست تخصصی «مناسک دینی و علوم اجتماعی با تمرکز بر آیین عاشورا»، عصر پنج شنبه ۲۸ آبان ماه، در مرکز رصد دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با حضور محسن حسام مظاهری، جبار رحمانی و میثم مهدیار و با مدیریت هدایتی برگزار شد.

هدایتی در ابتدای این نشست گفت: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم نهادی است حوزوی، انقلابی، فرهنگی، تبلیغی، علمی، پژوهشی و آموزشی که در همان اوایل پیروزی انقلاب اسلامی با امر امام خمینی(ره) تأسیس شد. این مرکز با هدف ارائه تصویر صحیح از میدان فکری و فرهنگی نظام و جامعه اسلامی، به رصد، شناسایی و تحلیل مهمترین مسائل موجود و پشتیبانی اطلاعاتی از قطبهای علمی و فرهنگی دفتر تبلیغات می پردازد.

وی افزود: گسترده شدن نیازها و مطالبات علمی قطب های علمی- فرهنگی به ویژه در خصوص کسب اطلاعات عمیق و همه جانبه از مسائل و رخدادهای فکری- فرهنگی کشور، لزوم بهره گیری از روشهای مختلف در جهت تولید محتوای رصدی را دوچندان می نماید. به همین منظور این مرکز اقدام به برگزاری نشستهای تخصصی می نماید. در این جلسات که پیرامون یک مسئله خاص برگزار می شود، خبرگانی از حوزه های تخصصی مختلف مرتبط با مسئله، با نگاه بینا رشته ای آن را از ابعاد و جنبه های گوناگون مورد بحث و برسی قرار می دهند تا در نتیجه این مباحثات، چیستی و ابعاد مختلف مسئله به خوبی نمایان شود.

هدایتی در مورد این نشست هم گفت: در سده های اخیر، علوم انسانی و اجتماعی که خود را داعیه دار شناخت و اصلاح امور انسانی و اجتماعی بشر می داند، ضمن ورود به عرصه های دینی، در صدد شناخت و فهم پدیده ها و ساختارهای دینی در جهت اصلاح و تهذیب آن، مطابق با اصول و بنیانهای نظری خود برآمده است. حادثه عاشورا نیز یکی  از این مسائل است که از این قضیه مستثنا نبوده است و به خصوص درسالهای اخیر مطالعات مختلفی از منظر علوم انسانی و اجتماعی پیرامون آن صورت گرفته است.

وی افزود: این نکته قابل توجه است که در نگاه علوم انسانی و اجتماعی، عاشورا به عنوان یک پدیده اجتماعی، قابل فهم و تبیین بوده و این فهم و تبیین می تواند زمینه ساز انجام اصلاحات و افزایش کارکردهای دنیوی آیین ها و مناسک عاشورایی شود. این مواجهه می تواند صور مختلفی داشته باشد. عده ای با وجود اینکه امکان مطالعه عاشورا را برای علوم اجتماعی قائل هستند، اما معتقدند که به دلیل خلأهای موجود علوم انسانی مدرن و نگرش خاص آن به انسان و جهان، شناختی ناقص به دست خواهد آمد و به همین سبب نیاز به ایجاد تغییرات در محتوا و ساختار علوم اجتماعی موجود ضروری است.

هدایتی تصریح کرد: در مقابل عده ای بر این باورند که عرفی سازی عاشورا و تقدس زدایی از آن، نتیجه گریز ناپذیر این نحوه از مطالعه مبتنی بر علوم انسانی مدرن است. در نتیجه لازم است واقعه ای چون عاشورا در دانش اجتماعی نوینی مورد بررسی و تحلیل قرار بگیرد. بنابر آنچه گفته شد سوالات اصلی این نشست تخصصی این موارد است:۱-چه نواقص و آسیبهایی در مطالعات صورت گرفته پیرامون حادثه عاشورا وجود دارد؟ ۲- آیا اساسا امکان بررسی عاشورا توسط علوم انسانی و اجتماعی مدرن وجود دارد؟ و ۳-ضرورت مطالعه عاشورا از منظر علوم اجتماعی چیست؟

میثم مهدیار در این نشست گفت: در طول پیدایش علوم اجتماعی مطالعه عاشورا از طرف روشنفکران و اساتید علوم اجتماعی ما مغفول مانده است و آثار کمی در این حوزه چه در داخل و چه در خارج کشور وجود دارد. باید پرسید چرا پس از ۷۰ سال که از عمر علوم اجتماعی که در ایران می گذرد، پژوهشی مستقل در حوزه شناخت پدیده های اجتماعی و حتی تاریخی عاشورا صورت نگرفته است و فقط آثاری به اندازه انگشتان دست وجود دارد که آن هم بیشتر در قبل از انقلاب صورت گرفته است.

در ادامه جبار رحمانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی گفت: مشکل بررسی نکردن واقعه عاشورا به گردن پژوهشگران علوم اجتماعی و اساتید دانشگاهی ما نیست. می خواهم بپرسم چرا در بعد از انقلاب که این همه دانشجویان حزب اللهی وارد دانشگاه ها شدند چرا اینها به بررسی واقعه عاشورا از بعد اجتماعی و فرهنگی نپرداختند؟

وی ادامه داد: بحثم را حول سه پرسشی که مطرح می کنم بیان می کنم. ۱- خود علوم اجتماعی به دین و مناسک دینی چگونه نگاه می کند؟۲- علوم اجتماعی چه داخل و چه خارج کشور چقدر به مناسک دینی و عزاداری ها به ویژه عاشورا پرداخته است؟ ۳- در سیر پیشروانه علوم اجتماعی چرا و چگونه باید به مناسک دینی و عزاداری پرداخته شود؟

رحمانی گفت: در مورد پرسش اول، علوم اجتماعی قائل به یک سپهر اجتماعی و نه یک سپهر قدسی به مناسک دینی و عزاداری ها است. یعنی پدیده ها را از بعد اجتماعی و تاریخی شان مورد کندوکاو و کاوش قرار می دهد. یعنی پژوهشگر علوم اجتماعی واقعه عاشورا که سرشار از تقدس زایی است را تقدس زدایی کرده و از آن درجه بالا پایین می آورد و با نگاه درون دینی و قدسی به این پدیده نگاه نمی کند. پژوهشگر جامعه شناسی، دنبال باوری است که بداند چرا این واقعه شکل گرفته است و دنبال صحت و سقم و واقعیت و حقیقت مسئله نمی گردد. علوم اجتماعی ریشه های زمینی و مادی و ملموس و آشکار پدیده ها را به ما نشان می دهد و روابط قدرت را در شکل دادن به این واقعیت را برای ما عیان می کند. در نتیجه به خاطر این دو وجه، بسیاری از چیزهایی که کسانی دوست ندارند ببینند؛ علوم اجتماعی به ما نشان می دهد. همیشه وقتی علوم اجتماعی به دین پرداخته است، مورد غضب و خشم دینداران و علمای دینی قرار گرفته است زیرا از دین به نوعی تقدس زدایی می کند.

پژوهشگر حوزه انسان شناسی افزود: علوم اجتماعی به دنبال رسیدن به حقیقت و کشف کنه درستی یا نادرستی یا تمیز حق و باطل نیست و نمی خواهد حقیقت عاشورا را اثبات کند. در مورد پرسش دوم باید بگویم برخلاف نظر آقای مهدیار، علوم اجتماعی بسیار بر مناسک دینی و حتی عاشورا حتی خارج از کشور پرداخته است. جلال آل احمد، دکتر شریعتی، رونه و ابوزید در آثارشان بسیار به واقعه عاشورا و کربلا پرداخته اند. یعنی از نظر پژوهشگران علوم اجتماعی؛ آنها در صدد پی بردن به ماهیت این واقعه نیستند و نمی خواهند حقیقت این حادثه را اثبات کنند فقط می خواهند زمینه های اجتماعی و تاریخی و فرهنگی این حادثه را بحث کنند.

رحمانی ادامه داد: در شرق شناسی دانشمندان علوم اجتماعی چه در ایران و چه در خارج از کشور سابقه طولانی داشته و بسیار بحث های خوبی در باب شرق و معنویت و اسلام کرده اند. جامعه شناسان ایرانی هم متأثر از ماکس وبر، بحث های زیادی درباره شرق و اسلام در این جوامع کرده اند. پیشینه مطالعات مناسک دینی و عزاداری ها را باید در مطالعات شرق شناسانه جستجو کرد. به ویژه مطالعات میدانی و عملی این پژوهشگران. در هند، ایران و عراق که شیعیان بیشتر در این سه کشور متمرکزند کارهای خوبی صورت گرفته است.

وی افزود: در مورد پرسش سوم که علوم اجتماعی باید چگونه به واقعه عاشورا بپردازد، باید گفت که علوم اجتماعی باید تأثیر این آیین را بر زندگی مردم در حوزه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و پیامدهای آن را بر بدنه جامعه و حکومت بررسی کند و ببیند چه نسبتی بین مناسک عزاداری با دینداری مردم وجود دارد. البته دینداری به معنای تاریخی آن نه الهیاتی آن.

محسن حسام مظاهری هم در ادامه این نشست گفت: بهتر است از واژه مناسک استفاده نکیم و به جای مناسک عزاداری، آیین های عزاداری به کار ببریم. اینکه جامعه شناسی با ابزار مدرن و جدیدش به یک واقعه ۶۱ هجری بپردازد و این دستگاه مدرن معرفتی کار علمی بر این پدیده بکند شاید کار خیلی دقیقی نباشد اما در مورد تحولات و تطوراتی که مفهوم عاشورا در جهان اسلام و شیعه شکل گرفته است می شود از این جهت وارد بحث و مناظره شد.

نویسنده کتاب «رسانه شیعه» با بیان اینکه درباره زمینه های اجتماعی و فرهنگی واقعه عاشورا بر زندگی مردم و مواجهه حکومت با مردم می توان وارد بحث شد، گفت: جریان اول پژوهشها در حوزه عاشورا روشنفکران ما و به ویژه روشنفکران غیردینی ما هستند. متأسفانه همیشه جریان جامعه شناسی و روشنفکری ما چند گام عقبتر از رسانه ها هستند و وقتی رسانه ها موضوعی را بولد کنند پژوهشگران ما به دنبال آن می روند.

وی افزود: اما طیف مذهبیون ما دستشان خالی تر از پژوهشهای روشنفکران در این زمینه است. جریان انقلابی نه تنها خودش در این خصوص کاری نکرده است بلکه کار دیگران را هم مورد نفی و نقد قرار داده است. جریان دیگر، جریان خارج از جامعه شناسان و مذهبی ها هستند که شاید کارهایی که اینها در زمینه واکاوی و نگارش واقعه عاشورا و عزاداری کرده اند بهتر از دوجریان قبلی باشد. افراد غیر حرفه ای و که با کارهای بسیار خرد و تک نگاری هایی که کار اصلی را به نظرم اینها انجام داده اند. افرادی مثل سید حسین معتمدی که از قدیم در کاشان اسناد و مدارکی در مورد هیئت ها و آیین های عزاداری در این شهر گرد آوردی کرد و یا کار ربعلی اردبیلی در اردبیل یا کار شریفیان در مورد بوشهر یا مثلا صادق همایونی که جامعه شناس یا مردم شناس نیست ولی کتابش ارزشمند است هرچند کارش روشمند نیست ولی می توان اثر او را با اثر شهیدی قابل مقایسه دانست.

وی افزود: همسایگان علوم اجتماعی و جامعه شناسی هر چند هدفشان جامعه شناسی نبوده اما کارهای بسیار مفیدی در این حوزه انجم داده اند. به ویژه اهالی هنر که در مورد آیین های مذهبی و عزاداری ها کارهای خیلی خوبی انجا داده اند چه در خصوص تعزیه چه در مورد اشیاء عزاداری ها. یعنی در حوزه هنر این افرد پایشان به نشانه شناسی و زیبا شناسی عزاداری و بعضا تحلیل های جامعه شناسانه و محتوایی از آیین های عزاداری باز شد.